21سنگاب
ایران، خوارزمشاهی، ۵۹۷-۶۱۰ق. سرپانتین (هَرَکاره) سیاهرنگ ارتفاع ۱۱۰ x قطر دهانه‌ی خارجی ۱۳۷ سانتی‌متر موزه‌ی آستان قدس رضوی، مشهد، شماره‌ی اموال: ۲۱ عکس از سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد
سنگابها ظروف سنگی بزرگی‌اند که معمولاً در ورودی و گاه داخل محوطه‌ی مساجد، مدارس و سایر مکانهای زیارتی، برای استفاده‌ی مردم از آب شرب و وضوگرفتن، نصب میشدند. این سنگاب از یک قطعه‌سنگ یکپارچه و سیاهرنگِ سرپانتین (هَرَکاره) ساخته شده و با توجه به کاربرد آن به سقاخانه نیز مشهور است. این اثرِ تاریخی نمونه‌ای ارزشمند و منحصربه‌فرد از هنر حجاریِ دوره‌ی خوارزمشاهیان (۴۷۰-۶۲۸ق.) است که با نقوش تزیینی گیاهی و هندسی و کتیبه‌ی نام اشخاص، آراسته شده و از زمان نصبش در ورودی حرم مطهر امام رضا (ع.) تا قبل از سال ۱۳۱۸ش. در همان مکان قرار داشته است (ت. ۱).
کتیبه‌های ردیف فوقانی ظرف که به خط ثلث با نقوش تزیینی اسلیمی درآمیخته‌اند شامل روایات و سخنان حکمت‌آمیز، و نیز نام سفارش‌دهنده است (ت. ۲). ردیف دوم شامل نام و القاب سلطان محمد خوارزمشاه (۵۹۷-۶۱۷ق.) و وزیرش، محمد بن مسعود، است. تزیینات روی بدنه‌ی سنگاب شامل چهار قاب مستطیل شکل است که هر قاب با نقش سه شمسه تزیین شده و با یک بند تزیینی از دیگری جدا شده است. داخل برخی قاب‌ها با نقش گرههای تزیینی، و برخی با کتیبههایی به خط رقاع شامل نام سازندگان و نقاش، و با مضمون دعایی، و حد فاصل آنها با نقوش اسلیمی تزیین شده است.
ساخت این اثر در تاریخ ۵۹۷ق. به سفارش محمد بن حیدر موسوی و به دست دو صنعت‌گر به نام‌های احمد و محمد سنگتراش و با طراحی مسعود نقاش حضرتی آغاز شد. در سال ۶۱۰ق. پس از درگذشت استاد احمد سنگتراش، محمد بن احمد و فرزندان دیگرش کار را به اتمام رساندند. همچنین در کتیبه‌ها از سلطان محمد خوارزمشاه و وزیرش محمد بن مسعود نیز به قصد تعظیم و تکریم با احترام خاص و القاب متعدد نام برده شده است (کفیلی، «سنگاب خوارزمشاهی،» ص. ۵۹-۵۷).
بین سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۲ش. دکتر مهدی بهرامی این سنگاب را برای انتقال به موزه‌ی آستان قدس رضوی آماده‌سازی کرد که در بازگشایی اولین نمایشگاه موزه‌ی آستان قدس به نمایش درآمد (ت. ۳). امروزه این سنگاب در سالن ورودی اصلی موزه‌ی آستان قدس رضوی، واقع در صحن کوثر، به نمایش گذاشته شده است (نقشه). این مجموعه‌ی موزه‌ای دارای چهار ساختمان شامل موزه‌ی مرکزی، موزه‌ی فرش، موزه‌ی قرآن و نفایس، و موزه‌ی مردم‌شناسی در محل حمام مهدی قلی بیگ است.
ویدیو ۱. صحن کوثر و ورودی موزه‌ی آستان قدس رضوی (نقشه). حرم مطهر، مشهد. ویدیو از حکیمه یوسفی، موزه‌ی دیجیتال آستان قدس رضوی، ۱۴۰۲ش.
ویدیو ۲. ورودی موزه‌ی آستان قدس رضوی. حرم مطهر، مشهد. ویدیو از حکیمه یوسفی، موزه‌ی دیجیتال آستان قدس رضوی، ۱۴۰۲ش.
ویدیو ۳. سنگاب در سرسرای ورودی موزه‌ی آستان قدس رضوی. حرم مطهر، مشهد. ویدیو از حکیمه یوسفی، موزه‌ی دیجیتال آستان قدس رضوی، ۱۴۰۳ش.
تصویر این سنگاب روی جلد کتاب اخیر من درباره آثار برجسته‌ی موزه‌ی آستان قدس رضوی نیز آمده است. برای اطلاعات بیشتر درباره‌ی این کتاب به این ویديو مراجعه کنید.
منابع:
- بینش، تقی. «سنگاب خوارزمشاهی.» نامه آستان قدس، شماره‌ی ۳۸ (۱۳۴۷ش.): ۷۵-۱۰۸. [Noormags.ir]
- سیدی، مهدی و حشمت کفیلی. «سنگاب خوارزمشاهی.» در دائرة المعارف آستان قدس رضوی، جلد اول (آ- س). مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- کفیلی، حشمت. «سنگاب خوارزمشاهی.» ﻭﻗﻒ ﻣﯿﺮﺍﺙ ﺟﺎﻭﯾﺪﺍﻥ، شماره‌ی ۴۱ و ۴۲ (ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ ۱۳۸۲ش.): ۵۳-۶۰. [SID.ir]
- کفیلی، حشمت. جام جهان‌بین: گزیده‌ای از نفایس موزه رضوی در فهرست آثار ملی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور با همکاری سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۴۰۳ش.
- کفیلی، حشمت، مریم حبیبی و محمدرضا شاهرودی‌زاده. موزههای آستان قدس رضوی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور با همکاری سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۹۶ش.
ارجاع: حشمت کفیلی، «سنگاب.» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.