*این متن، ترجمه‌‌ای از مدخل انگلیسی است.
9پایه‌ی شمعدان، وقف مقبره‌ی امام موسی کاظم در کاظمین، عراق
ایران، احتمالاً کاشان، حدود ۱۰۰۰ق./۱۶۰۰م. برنج، ریخته‌‌گری و کنده‌کاری ارتفاع ۱۱.۴ سانتیمتر x قطر ۲۲.۵ سانتیمتر موزه‌ی هنر اسلامی، دوحه، MW.152.1999 حق انتشار عکس از موزه‌ی هنر اسلامی، دوحه
بر سطح خارجی این پایه‌ی شمعدان برنجی که بسیار استادانه ساخته شده و لبه‌ی بالایی آن بریده شده اشعاری به خط نستعلیق در هشت قاب تزیینی نقش بسته است. این اشعار شیفتگی پروانه به شمع را توصیف می‌کنند، استعاره‌ای که در شعر عارفانه‌ی فارسی بسیار شناخته‌شده است و حک کردنِ آن بر شیئی که برای نگهداشتن شمعی استوانه‌ای‌شکل طراحی شده تا افروخته شود استفاده‌ای بسیار به‌جاست. متن حک‌شده بر سطح داخلی شمعدان حکایت از وقف شدن این شمعدان به مقبره‌ی امام هفتم شیعیان، امام موسی کاظم (و. ۱۸۲ق./۷۹۹م.) در کاظمین عراق دارد (نقشه) (تصاویر ۱-۲):
وقف کرد این شمعدانرا اقا ولیخان بن قاسمعلی بآستانه منور مطهر امام موسی کاظم علیه
طمع کننده بلعنت خدا و نفرین رسول گرفتار باد
هشدارهایی این‌چنینی درباره‌ی جابجا کردن اشیایی که وقفِ مکان مشخصی شده‌اند، گاه‌به‌گاه در نسخه‌های خطی و بر اشیایی که در دوران صفوی وقف مقبره‌ی اولیا و بزرگان می‌شدند نیز دیده می‌شوند (برای مثال بنگرید به Bockholt 2022, p.40, pl.3). اگرچه این هشدار در مورد شمعدان کاظمین کارگر نیفتاد و در سال ۱۳۷۷ش./۱۹۹۹م. از طریق مجموعه‌دارِ کویتی، جاسم الحُمیضی به مجموعه‌ی موزه‌ی هنر اسلامی دوحه (بازگشایی در ۱۳۸۶ش./ ۲۰۰۸م.) راه یافت. هیچ اطلاعات ثبت‌شده‌ای درباره‌ی چگونگی انتقال این پایه شمعدان از عراق به کویت وجود ندارد و به همین دلیل مشخص نیست چه زمانی، به چه دلیل و چگونه این شمعدان از مقبره‌ی امام موسی کاظم برداشته شده و سرانجام به دست الحُمیضی رسیده است.
درباره‌ی کسی که شمعدان را وقف کرده بود یعنی آقا ولی خان بن قاسمعلی اطلاعی نداریم. به احتمال زیاد این شمعدان در کاشان، یکی از قدیمی‌ترین مراکز شیعه‌ی دوازده امامی، ساخته شده، شهری که در آن شاعران و صنعتگران رابطه‌ا‌‌ی تنگاتنگ با هم داشتند. با اتکا بر چهار دلیل می‌توان این شمعدان را متعلق به حدود سال ۱۰۰۰ق./۱۶۰۰م. دانست: نوع خطِ روی شمعدان، نگاره‌ی دو حیوانی که در مبارزه به هم پیچیده‌اند، طرح پس‌زمینه‌ی مارپیچی که با هاشور اریب پر شده است (بنگرید به قاب‌های تزئینی مستطیل و گرد) و وجود شمعدان برنجی مشابهی که آن هم در سال ۱۰۰۷ق./۱۵۹۸-۹۹م. به همان مقبره وقف شده بوده است (مکان فعلی آن نامشخص است).
در حدود سال ۱۰۰۰ق./۱۶۰۰م. شاهان صفوی به‌طورگسترده‌ای دست به ترویج شجره‌نامه‌ای «رسمی» زدند که بنا بر آن نسب آن‌ها به امام موسی کاظم، از نوادگان حضرت محمد، می‌رسید تا به این ترتیب بتوانند برای حکومت خود مشروعیت کسب کنند. درنتیجه می‌توان حدس زد که این شمعدان گواهی بر تمایل وقف‌کننده‌ی آن برای نشان دادن وفاداری سیاسی به صفویان از طریق حمایتی آشکار از حرم امام موسی کاظم است. از طرف دیگر، شاید این وقف نشان‌دهنده‌ی ارادت شخصی این فرد به این امام باشد که در پی ترویج نسب «رسمی» صفویان اتفاق افتاده است.
حرم امام موسی کاظم که در کاظمین، در حومه‌ی بغداد قرار دارد یکی از اولین زیارتگاه‌های شیعیان دوازده امامی است که زائران ایرانی در مسیر رسیدن به کعبه با آن مواجه می‌شدند. شمعدان زیبایی مانند این نمونه می‌توانست تحفه‌ای ویژه باشد که زائران حرم امام موسی کاظم در تمنای کسب برکت به آستان او پیشکش کرده باشند، شمعدانی که احتمالاً فضای روحانی نزدیک ضریح را نورانی می‌کرده است.
ویدیو ۱(بدون صدا). پایه‌ی یک شمعدان وقف‌شده به مرقد امام موسی کاظم در کاظمین، عراق. حق انتشار ویدیو از موزه‌ی هنر اسلامی، دوحه.
منابع :
- Bockholt, Philip. Ein Bestseller der islamischen Vormoderne : zur Verbreitung von Ḫvāndamīrs Ḥabīb as-siyar von Anatolien bis auf den indischen Subkontinent. Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2022.
- Kanda, Yui. “If I Circumambulate Around Him, I Will Be Burnt: A Brass Candlestick Endowed to the Mausoleum of Imam Musa al-Kazim, Kazimayn.” Iran (2023): 1-19. [Taylor & Francis]
ارجاع: یوئی کاندا، «پایه‌ی شمعدان، وقف مقبره‌ی امام موسی کاظم در کاظمین، عراق.» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.