16دو محرابِ مقبرهی حضرت رضا، حرم امام رضا (علیه السلام)
۱. محراب پیش روی حضرت رضا ایران، خوارزمشاهی، ربیع الثانی ۶۱۲ق. رقم (یا امضای) محمد بن ابي‌طاهر كاشاني و ابوزيد نقاش کاشی زرین‌فام ارتفاع ۲۷۳ x عرض ۲۲۰ سانتی‌متر موزه‌ی آستان قدس رضوی، مشهد، شماره‌ی اموال: ۱۹۰۳۳ عکس از سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
۲. محراب پایین پای حضرت رضا ایران، خوارزمشاهی، قرن ۷ ق. کاشی زرین‌فام ارتفاع ۲۲۸ x عرض ۱۸۰ سانتی‌متر موزه‌ی آستان قدس رضوی، مشهد، شماره‌ی اموال: ۱۹۰۲۹ عکس از سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
مقبرهی امام رضا در دوره‌ی خوارزمشاهیان، اوایل سده‌ی هفتم قمری، با کاشی‌کاری زرین‌فام به دست ماهرترین سفالگران آن دوره تزیین شد. این کاشی‌کاری‌ها، شامل دو محراب است که به شیوه‌ی نیم‌برجسته ساخته شده‌اند. نیز شامل کاشی‌های هشت پر، هشت ضلعی و ناودانی است که با نقوش گیاهی، کتیبه آیات قرآن و احادیث و اشعار تزیین شده وبر ازاره فضای داخلی مقبره نصب شده‌اند (ت. ۱–۲).
محراب اول بر ديوار جنوب غربی مقبرهی روضه‌ی منوره، نزدیک به محل سر امام، نصب بوده و به این علت به محراب پیش رو معروف است (ت. ۳). این محراب دارای نام سفارش‌دهنده «عبدالعزيز بن آدم قمي»، سازندگان «محمد بن ابی‌طاهر كاشانی و ابوزيد نقاش» و تاریخ ساخت است: «في ربيع الاخر سنه اثني عشر و ستمايه» (۶۱۲ق.) (ت. ۴ و ویدیو ۱).
ویديو ۱. ویدیویی از کتیبه‌های تاریخی محرابِ پیش‌رو که آن‌ها را به این ترتیب نشان می‌دهد: نام سفارش‌دهنده عبدالعزیز بن آدم (شماره‌ی ۱۴ در طرح خطی بالا)، امضاء محمد بن ابی طاهر (۱۳)، تاریخ (۴)، و امضاء ابو زیاد (۱۱). ویديو از سکینه یوسفی، با همکاری اداره ارزیابی، مستندنگاری و مطالعات موزه‌ی آستان قدس، ۱۴۰۳ش.
کتیبه‌های دیگرِ این محراب، آیاتی از قرآن‌اند که به خطوط ثلث، نسخ، و کوفی اجرا شده‌اند. كتيبه‌های ثلث كه در حاشيه‌ها و طاق‌نماهای محراب نوشته شده‌اند شامل آيات ۱۱۴-۱۱۵ و نيز قسمتي از آيه‌ی ۱۱۶سوره هود (حاشيه‌ی اول)، ۱۴۴-۱۴۵ سوره‌ی بقره (حاشيه‌ی دوم)، ۲۸۵ سوره‌ی بقره (طاق‌نمای اول)، قسمتی از آيه‌ی ۱۵۳ سوره‌ی بقره (حاشيه‌ی پايين طاق‌نمای دوم و سوم)، آیه‌ی ۵۶ سوره‌ی احزاب (حد فاصل طاق‌نمای اول و دوم)، آيه‌ی ۱۸ و قسمتی از آيه‌ی ۱۹ سوره‌ی آل‌عمران (حاشيه‌ی دوم طاق‌نمای دوم)، آيه‌ی اول سوره‌ی فتح (زير طاق‌نمای سوم)، سوره‌ی توحيد (روی طاق‌نمای سوم) و حديثی از حضرت علی (ع) در حاشيه‌ی آن است.
محراب دوم (سمتِ جنوب شرقی) هیچ‌گونه امضاء یا تاریخی ندارد اما با توجه به شباهت کامل در فرم و ساخت اثر، احتمالا همان سفالگران آن را به عنوان مکمل محراب پیش رو ساخته‌اند ( ت. ۵–۶ و ویدیو ۲). این محراب در جهت پایین پای مقبره امام رضا است و به همین علت به عنوان محراب پایین پا شناخته می‌شود. برخلاف محراب پیش‌رو که فقط یک اثر نمادین و آیینی است، در مقابل محراب پایین پا نماز برگزار می‌شده است. مانند محراب پیش رو، این محراب هم از آیات قرآنی پوشیده شده است: آیات ۵۵-۵۷ سوره‌ی مائده، ۷۸-۸۰ سوره‌ی اسراء، ۱-۷ سوره‌ی مؤمنون، ۱۸ و قسمتی از آیه‌ی ۱۹ سوره‌ی آل عمران و ۲۶۸-۲۸۵ سوره‌ی بقره. در حاشیه‌ی طاق‌نمای بزرگ‌تر چنین آمده است: «در سال ۱۴۰۱ق. تعمیر شد شیخ حسین و دیگران».
ویدیو ۲. محراب زرین‌فام پایین پا در موزه رضوی. ویدیو از سکینه یوسفی، با همکاری اداره ارزیابی، مستندنگاری و مطالعات موزه‌ی آستان قدس، ۱۴۰۲ش.
متاسفانه بازسازی‌های مکرر در هردوی این محراب‌ها موجب به‌هم‌ریختگی و تعویض برخی قطعات شده است. برای مثال ستون‌نماهای داخل محراب‌ها که ابتدا از کاشی زرین‌فام با نقوش طوماری و گیاهی ساخته شده بود، با نیم‌ستون‌هایی از جنس سنگ مرمر جایگزین شده است (ت. ۷). در جریان تعمیرات حرم امام رضا (ع) طی سال‌های ۱۳۵۵-۱۳۵۶ش.، محراب‌های زرین‌فام پیش رو و پایین پا از ازاره برداشته شدند و به ساختمان جدید موزه‌ی مرکزی که در سال ۱۳۵۶ افتتاح شد، منتقل شدند (نقشه) (ت. ۸). برای اطلاعات بیشتر، به مقالهی من در سال ۱۳۹۲ش. مراجعه کنید که محراب زرین‌فام سومی را، که زمانی در رواق بالاسر امام رضا نصب بوده است، مورد بررسی قرار می‌دهد.
با توجه به تعداد زیاد زائران حرم طاق‌های میانی در هر طرف گسترده‌تر شده‌اند. در سمت جنوبی یک در طلاکاری شده نصب شده است، و جای پیشینِ محراب‌ها را درهای نقره‌کاری شده گرفته‌اند (ت. ۹). دیوارهای پایینی همچنان با کاشی‌های زرین‌فام، که برخی از آن‌ها بازسازی شده، پوشیده شده‌اند (ت. ۱۰).
منابع:
- کفیلی، حشمت. «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی.» در: نشریه‌ی الکترونیکی شمسه، شماره‌ی ۱۸ (بهار ۱۳۹۲ش.): ۱-۲۸. [https://shamseh.aqr-libjournal.ir/article_51344.html]
- کفیلی، حشمت. جام جهان‌بین: گزیده‌ای از نفایس موزه رضوی در فهرست آثار ملی ایران. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور با همکاری سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۴۰۳ش.
- کفیلی، حشمت، مریم حبیبی و محمدرضا شاهرودی‌زاده. موزههای آستان قدس رضوی. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور با همکاری سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۹۶ش.
ارجاع: حشمت کفیلی، «دو محرابِ مقبرهی حضرت رضا، حرم امام رضا (علیه السلام).» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.