5ضریح کنونی امامزاده یحیی و اشیاء داخل آن
امامزاده یحیی، ورامین ضریح: ایران، ۱۳۸۹ش. عکس از حمید ابهری، ۱۴۰۰ش.
ضریح بخش کانونی امامزاده‌ها در ایران است و قرار گرفتن آن بر روی قبر، نشانه‌ی مهمی از تقدس و تبرک آن است. فضای داخلی ضریح از یک‌سو محافظ سنگ قبر و از سوی دیگر نوعی توسعه‌ی فضای ملموس گسترش یافته حول قبر اصلی بارگاه مقدس است. زائران حول ضریح، با لمس آن از طریق دست و صورت و نگاه کردن به داخل آن از لای شبکه‌های فلزی و خواندن ادعیه‌ی زیارت، آداب زیارت را به جا می‌آورند. ضریح فعلی امامزاده یحیی را اداره‌ی اوقاف در سال ۱۳۸۹ش. تهیه و نصب کرده است (ویدیو ۱). این ضریح جای‌گزین چندین ضریح قبلی دیگر شده است (بنگرید به تاریخ تحول).
ویدیو ۱. نمای ضریح امامزاده یحیی. ویدیو از حمید ابهری، ۱۴۰۰ش.
به طور سنتی، در امامزاده‌های کوچک و محلی، تفکیک جنسیتی در فضای داخلی امامزاده ایجاد نمی‌شود، ولی در بارگاه‌های بزرگ، این تفکیک جنسیتی ایجاد شده و در سه دهه‌ی اخیر بر آن تأکید بیشتری شده است. در صورت امکان، ورودی مجزایی برای زنان و مردان در نظر گرفته می‌شود. در عکس پایین می‌توان تفکیک فضای داخلی امامزاده یحیی را به دو بخش مردانه (در سمت راست) و زنانه (در سمت چپ) از یک ورودی مشترک دید (ت. ۱).
علاوه بر تزیینات بدنه‌ی اصلی و پنجره‌های مشبک، دو دسته عناصر مهم دیگر نیز به ضریح و در نتیجه به قبر و بارگاه تقدس می‌بخشند. دسته‌ی اول، تزیینات بالای ضریح از جمله لوستر (که نور فراوان در بالای ضریح منتشر می‌کند) و گلهای طبیعی یا مصنوعی در گلدان‌ها که به نوعی تمثیل باغ و گلهای بهشتی هستند (ت. ۲).
دسته دوم، عناصر داخلی ضریح‌اند که بیانگر نقطه‌ی کانونی قبر مقدس هستند و معمولا برای عموم غیرقابل دسترس‌اند. مهم‌ترین این عناصر متبرک قبر امامزاده است که همه چیز حول آن شکل گرفته است (ت. ۳). روی سنگ قبر پرچمی با نوشته‌هایی از اسامی مقدس شیعی (بالاخص اهل بیت) کشیده شده و به همین سبب معمولا افراد تصویر و درکی از سنگ قبر اصلی ندارند. شمعدان‌ها که در دوره‌های متأخر به جای شمع به لامپ‌های برقی مجهز شده‌اند، به همراه کتاب قرآن و رحل آن، آینه و لامپ سبز (به نشانه‌ی سیادت) از عناصر داخلی ضریح‌اند. از دیگر عناصر پولهای نذری است که زائران به نیت رفع نیازهایشان به داخل ضریح می‌اندازند. آینه نیز نمادی چند بعدی در مکان‌های مقدس است. از یک‌سو وسیله‌ای برای تکثیر نور و تصویر اشیاء مقدس است و از سوی دیگر تمثیلی از دریچه‌ای به جهانی دیگر. به عقیده‌ی برخی از زائران، نگاه کردن در آینه بهانه‌ای برای بازاندیشی در وضعیت ایمانی زائر با دیدن تصویر خویش است. اما آینه در چیدمان داخل ضریح امامزاده یحیی، بیش از همه دلالت بر ترکیب نور (شمعدانی‌ها) و میل به تکثیر آن از طریق انعکاس دارد.
به طور سنتی در فرهنگ زیارت شیعی، لمس کردن عناصر متبرک فرهنگ مادی در فضاهای مقدس بخش کلیدی و حتی کانونی ادراک حسی از فرآیند زیارت و کسب تبرک است (بنگرید به مقاله پارساپژوه). به همین سبب، مؤمنان درها و دیوارهای اصلی، گاه سنگ کف داخل بارگاه، و خود ضریح را هم با دست لمس می‌کنند. گاه آن را می‌بوسند و گاه صورت و چشم‌شان را به نشانه‌ی احترام و حرمت بر آنها قرار می‌دهند. یکی از شیوه‌های ارتباط گرفتن با ضریح، گره زدن نخ، تسبیح یا روبان سبز رنگ (به نشانه‌ی تقدس و سیادت) به ضریح یا پنجره‌ی امامزاده‌ها و حتی درخت حیاط امامزاده است (بنگرید به شماره ۲٣) (ت. ۴). در برخی سنت‌ها نیز به ضریح و پنجره قفل می‌زنند (بنگرید به مدخل شماره ۳۹). این گره زدن یا قفل به معنای وجود گره‌ای جدی در زندگی مؤمن است و انتظاری که او از آن قدیس یا امامزاده برای گره‌گشایی و حل مشکل دارد؛ ضمن آنکه دال بر تعهد زائر به ایفای نذر پس از برآورده شدن حاجتش است.
نکته‌‌ی بسیار مهم درباره‌ی اشیاء داخل ضریح آن است که مؤمنان نمی‌توانند آنها را در فرایند زیارت لمس کنند. با وجود آنکه حضورشان نشانه‌ی تقدس است و دارای حرمت‌اند، واسطه‌ای برای تجربه دینی در زیارت نیستند. این اشیاء نقش نمادینی برای فضای داخل ضریح دارند و متأثر از شرایط مالی متولیان امامزاده هم هستند. جنس و قیمت سنگ قبر، پرچم روی آن، شمعدانی‌ها و حتی طرح خود ضریح بیانگر اهمیت آن امامزاده و قدرت نمادین و اقتصادی آن است (ت. ۵). ورود به داخل ضریح برای جمع‌آوری نذورات و همچنین تمیز کردن آن، نقشی نمادین است که صرفا افرادی با نفوذ مذهبی و موقعیت بالا در مدیریت امامزاده حق انجام آن را دارند.
در ایام محرم شال و کتیبه‌هایی سیاه به نشانه‌ی ایام این ماه و حتی به نشانه‌ی عزادار بودن امامزاده برای تزیین فضای داخلی امامزاده، ورودی، بخشی از دیوارها و حتی ضریح به کار می‌رود (ت. ۶). تنها شمایلی که در حال حاضر در فضای داخلی امامزاده یحیی وجود دارد، روی شال سیاهی است که در ایام عزاداری روی ضریح نصب می‌شود. این شمایل معمولا منسوب به حضرت عباس، برادر امام حسین، است که نقشی بسیار مهم در روز عاشورا داشته است. در باورهای شیعی، پیامبر و دخترش فاطمه و دوازده امام، معصوم و بدون هر گناهی پنداشته می‌شوند و سایر انسان‌ها حتما خطایی در زندگی داشته‌اند. در میان سایر انسان‌ها، از نظر شیعیان، بالاترین اهمیت و اعتبار قدسی را حضرت عباس دارد. حتی در دین مردمی، آیین‌های نذر معطوف به حضرت عباس گاه از همه‌ی دیگر نذر‌های معطوف به سایر شخصیت‌های مقدس اهمیت بیشتری دارند.
منابع:
ارجاع: جبار رحمانی، «ضریح کنونی امامزاده یحیی و اشیاء داخل آن.» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.