24درخت چنار امامزاده یحیی در تهران، و مقایسه‌ی آن با درخت امامزاده یحیی در ورامین
درخت چنار نهصدساله در کنار امامزاده یحیی، تهران عکس از مریم رفیعی‌نژاد، ۱۴۰۳ش.
آستان امامزاده یحیی تهران، در جنوب شرقی محله‌ی امامزاده یحیی ، یکی از اولین و قدیمی‌ترین محلات تهران، واقع شده است. این محله قبلاً «عودلاجان» نام داشت. در حال حاضر به نام امامزاده یحیی تغییر یافته است و بخشی از محله‌ی قدیمی که در ضلع غربی قرار داشته، به نام پامنار از آن جدا شده و اکنون بطور مستقل محله‌ای دیگر است. گذر امامزاده یحیی از قدیمی‌ترین و سرزنده‌ترین گذرهای محله بوده است و هم اکنون نیز بخش زیادی از کاربری‌های تجاری (زمین‌هایی با ماهیت تجاری) در بخش شرقی محله قرار دارند. بقعه‌ی امامزاده یحیی اکنون در میان تعداد کارگاه‌های تولیدی کیف و نیز خانه‌هایی قرار گرفته است که تبدیل به انبار شده‌اند. محله‌ی امامزاده یحیی چندان ماهیت مسکونی ندارد و اغلبِ خانه‌های قدیمی تخریب شده و بافت مسکونی به بافت تجاری تبدیل شده است. در ضلع روبروی آستان امامزاده یحیی نیز خانه‌ای تاریخی قرار دارد که به نام «سرای کاظمی» معروف است (ت. ۱). این مکان، امروزه تبدیل به موزه شده است و در حال حاضر در دست مرمت قرار دارد. این عمارت که تاریخ ساخت آن به دوران قاجار باز می‌گردد، متعلق به یکی از افراد سرشناس در دربار ناصرالدین شاه قاجار بوده است.
مسیر کوچه‌ی امامزاده یحیی را که مستقیم طی کنیم در امتداد کوچه نرسیده به آستان فضایی برای خوردن آب و روشن کردن شمع در نبش کوچه‌ای به چشم می‌خورد (ت. ۲). از گذشته سنت روشن کردن شمع در سقا‌خانه‌ها و همینطور منابع آب نذری به یاد شهیدان تشنه‌لب کربلا مرسوم بوده است و هم اکنون نیز چنین فضاها یا منابع آب نذری در محلات قدیمی در تهران دیده می‌شود.
در ادامه مسیر به بقعه‌ی امامزاده یحیی می‌رسیم. درخت چنار قدیمی از دور هم قابل دیدن است. دور تا دور محوطه‌ی امامزاده را نرده‌ی آهنی گذاشته‌اند و به محض ورود کتیبه‌های دعا و معرفی آستان امامزاده دیده می‌شود (ت. ۳). درست در ضلع شرقی درب ورودی درخت تناور و بلندی دیده می‌شود. اثری از نخ‌های رنگی و تکه پارچه برای گرفتن حاجت روی درخت قدیمی نیست. با توجه به مشخصات درخت که روی تابلوی نزدیک به آن درج شده، این درخت چنار نهصد ساله است و قدمت آن در سال ۱۳۳۰ش. توسط اداره‌ی باستان‌شناسی ارزیابی شده است. به تنه‌ی قطور درخت که نگاه می‌کنم متوجه می‌شوم که بخش جوانتری از آن داخل تنه‌ی قدیمی رشد کرده و گویی تنه‌ی قدیمی درخت جوان‌تر را محافظت می‌کند. نهادهای مسئول برای حفظ درخت به دورش نرده کشیده‌اند، تنه‌ی قدیمی و جدید را با کابل سیمی بسته‌اند و مقداری هم سیمان برای اتصال این دو تنه بین آنها ریخته‌اند.
ویدئو ۱. درخت چنار در امامزاده یحیی، تهران. ویدئو از مریم رفیعی‌نژاد، ۱۴۰۳ش.
آنگونه که از سخنان مردم در مصاحبه‌ها مطلع شدم، مردم در گذشته باور بسیار قوی به برآوردن حاجت و معجزات این درخت داشتند. لذا خیرات و نذرهای بسیاری برای درخت انجام می‌شد و بر درخت با پارچه‌های رنگی یا نخ دخیل می‌بستند (ت. ۵). متولی امامزاده توضیح می‌دهد که امروزه هم برخی از افراد قدیمی محله یا سالمندان به معجزه‌ی درخت باور دارند و نذرهای خود را داخل امامزاده ادا می‌کنند. این نذرها شامل خرما، میوه، حلوا و نمک است.
یکی از خانم‌ها که از ساکنان قدیمی است، توضیح می‌دهد که اکثر افراد قدیمی محله امروزه دیگر اینجا نیستند و محله خالی از افراد قدیمی شده است. آقایی که روبروی امامزاده مغازه‌ی خواربار فروشی دارد می‌گوید:
«ساکنان این محله اغلب کارگرند. برخی از آنها نیز مهاجرند که به خوبی محله را نمی‌شناسند [زیرا] از صبح تا شب مشغول کارند و فرصتی هم برای زیارت ندارند. جوان‌ترها نیز اصلاً باوری به درخت ندارند و داستانش را نمی‌دانند اما در دهه‌ی محرم همه‌ی افراد از گروه‌های مختلف اینجا می‌آیند».
آقای مسنی که او را نشسته بر صندلی در حال خواندن نماز در امامزاده دیدم، توضیح می‌دهد:
«این روزها مردم در روزهای مذهبی و اعیاد به امامزاده می‌آیند و اگر برای درخت نذر کنند همان نذر را در امامزاده پخش می‌کنند. ولی قدیم این باور و اعتقاد به درخت بیشتر بود. اما هنوز خیلی افراد از محله‌های دیگر برای زیارت به آستان امامزاده می‌آیند ولی شاید نه مثل قدیم».
امامزاده یحیی در تهران، مانند دیگر امامزادگان در ایران، تغییرات بسیاری را در طول تاریخ تجربه کرده است. عکسی که ابوالقاسم نوری در دوره‌ی قاجار (۱۳۲۳ ق./۱۲۸۴ش.) از امامزاده گرفته، سند مهمی قبل از بازسازی آن است. در این عکس گروهی از مردان و پسران مقابل ورودی امامزاده ایستاده‌اند و آن چه محتمل است درخت چنار مقدس باشد در سمت راست تصویر دیده می‌شود. سی و چهار سال بعد، بنای امامزاده یحیی تهران در سال ۱۳۱۸ش. بطور کامل تخریب شد و دو سال بعد از آن براساس نقشه‌ی قبلی مجددا بازسازی شد (ت. ۶). آنچنان که محسن معتمدی و محمد نجاری سهل‌آبادی در آثار خود به ویژگیهای ظاهری بنای قدیمی امامزاده اشاره کرده‌اند، بنای قدیمی، برجی خشتی و هشت ضلعی بود که مانند بناهای عصر مغول (دوره‌ی ایلخانی) گنبدی دوازده ضلعی به صورت هرمی بالای آن قرار داشت. مرقد امامزاده محمد نیز در جوار این بناست و همینطور مقبره‌ی بهاء‌الملک همدانی در مسجد کوچک درست در جوار امامزاده است (ت. ۷-۸).
در بنای کنونی، مانند برخی از اماکن مقدس، بخش مردانه و زنانه ورودی جدا دارند (ت. ۹). در بخش مردانه تعدادی میز صندلی‌دار گذاشته‌اند که افراد مسن بتوانند نماز خود را روی صندلی و نشسته بخوانند. با مشاهده‌ی اولیه‌ی تزئینات دیوار و بناها متوجه می‌شویم که جزئیات معماری مربوط به دوره‌ی معاصر است. تمامی اشیاء مربوط به اماکن مقدس و تصاویر و نمادهایی که در چنین فضاهایی مرسوم است، مانند مهر و تسبیح و کتاب‌های قرآن و دعا، پارچه‌هایی که مزین به آیه‌های قرآنی یا دعا و همچنین اشعار مذهبی‌اند در این مکان نیز دیده می‌شود.
ویدئو ۲. داخل بقعه‌ی امامزاده یحیی تهران در بخش مردان. ویدئو از مریم رفیعی‌نژاد، ۱۴۰۳ش.
دو امامزاده یحیی در یک نگاه
همانطور که از مطالعه‌ی تاریخ هر دو بقعه‌ی متبرکه متوجه می‌شویم هر دو بنا تقریباً از نظر تاریخی به هم نزدیک‌اند. اما ویژگیهای ظاهری بنای امامزاده یحیی در ورامین بسیار خاص و متمایز است و حتی در شکل ظاهری که مورخان از بنای تاریخی امامزاده یحیی در تهران ترسیم می کنند می‌توان این تفاوت ها را مشاهده کرد. در حال حاضر هر دو مکانی برای رفع نیازهای معنوی و آرامش خاطر مردم محله‌اند و امکاناتی که در این دو مکان وجود دارد و همچنین خدماتی که در ایام مذهبی به مردم ارائه می‌کنند از بسیاری جهات شبیه یکدیگر است. اشیاء و ابزار معنوی در هر دو مکان یکی است. اما بنای امامزاده یحیی در ورامین ویژگیهای تاریخی خود را حفظ کرده و کمتر دستخوش تغییر و مرمت شده است. مساحت آن نیز نسبت به بقعه‌ی امامزاده یحیی در تهران کمتر است.
از نظر مشارکت اجتماعی و حس تعلق مردم محله نسبت به بقعه‌ی متبرکه، طبق مصاحبه‌های انجام‌شده، در امامزاده یحیی ورامین میزان مشارکت مذهبی و آیینی به ویژه در مناسبت‌های مذهبی بیشتر است. آن‌جا بطور ویژه زنان و زنان افغان آیین‌های مذهبی خاصی در طول سال بر پا می‌کنند که در امامزاده یحیی تهران این موضوع بسیار کمرنگ‌تر است. با توجه به مصاحبه‌های انجام‌شده با مردم هر دو محله می‌توان گفت که محله‌ی امامزاده یحیی تهران (عودلاجان) به دلیل توسعه‌ی شهری و مهاجرت های بی‌رویه دیگر مانند گذشته هویت محلی و مسکونی ندارد و افراد قدیمی این محله، که روزگاری مخاطبان و زائران امامزاده بودند، مهاجرت کرده‌اند. اما محله‌ی کهنه‌گل که امامزاده یحیی ورامین را در خود جای داده است به دلیل عدم تغییر ظاهری بنای امامزاده و محفوظ ماندن ارزش تاریخی آن همچنان گردشگر بیشتری به خود جذب می‌کند. از سوی دیگر محله‌ی کهنه‌گل ماهیت مسکونی دارد و حتی مهاجران افغانی‌ای که به امامزاده می‌آیند بیشتر از ده سال است که ساکن محله‌اند و نیازهای معنوی خود را با زیارت امامزاده برطرف می‌کنند. همچنین، وجود قبرستان گرداگرد حیاط امامزاده هر هفته زائرین بسیاری را از نقاط مختلف به امامزاده می‌کشاند و در تحکیم روابط اجتماعی محله نقش مهمی دارد.
منبع:
- حاجی قاسمی، کامبیز (ویراستار). گنج نامه، دائرة المعارف معماری اسلامی ایران، جلد۳، بناهای معنوی تهران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۷ش. [Haji-Qassemi, ed., Ganjnameh: Cyclopaedia of Iranian Islamic Architecture, vol. 3, Spiritual Buildings of Tehran, 1988] [WorldCat]
- رفیعی‌نژاد، مریم. «خلوت سبز کهنه گِل: مردم‌نگاری حیات دینی و اجتماعی در امامزاده یحیی». مقاله در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین. [فارسی] [Rafeienezhad, “The Green Solitude of Kohnel Gel,” 2025, English]
- معتمدی، محسن. جغرافیای تاریخی تهران. تهران :مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱ش. [Motamedi, Historical Geography of Tehran, 2003] [Lib.ir]
- نجاری سهل‌آبادی، محمد. امامزادگان ایران و بقاع متبرکه. مشهد :موسسه فرهنگی انتشاراتی خاتم، ۱۳۹۰ش. [Najari Sahlabadi, Emamzadehs of Iran and Holy Places, 2011] [Lib.ir]
- اسناد مربوط به مرمت امامزاده یحیی در تهران در پرونده ایران آرپدیا امامزاده یحیی در ورامین موجود است. فایل را اینجا ببینید.
ارجاع: مریم رفیعی‌نژاد، «درخت چنار امامزاده یحیی در تهران، و مقایسه‌ی آن با درخت امامزاده یحیی در ورامین.» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.