49علامت و چل‌چراغ کنگرلوها
تصویر راست: علامت، ایران، ۱۳۴۸ش. تصویر چپ: چل‌چراغ، تاریخ ساخت نامشخص حسینیه‌ی کنگرلوها، کهنه‌گل، ورامین عکس از جبار رحمانی، ۱۴۰۳ش.
علامت، یک سازهی نمادین صلیبی شکل متشکل از تمثیل‌های نمادین درخت سرو، حیوانات اساطیری، و پنجه است. در آیین‌های عزاداری شیعی در روزهای تاسوعا و عاشورا، مردان در دسته‌های عزاداری این سازه را در مسیرهای داخل شهر به حرکت در می‌آورند، یا در فضاهای آیینی، مانند حسینیه و امامزاده، قرار می‌دهند. علامت معمولا یک تیغه‌ی اصلی محوری و تعدادی تیغه‌ی قرینه در طرفین آن دارد. به طور سنتی، علامت به اندازه‌ای بود که یک مرد در مسیر عزاداری آن را حمل می‌کرد. اما به تدریج، هیئت‌های عزاداری برای نمایش تعلق مذهبی و نیز قدرت مالی‌شان، به سمت سفارش دادن علامت‌های بزرگ‌تری رفتند که حمل آن از توان یک فرد خارج بود. علامت معمولا روی یک وسیله چرخدار که به همین منظور طراحی شده قرار می‌گیرد و در مسیر عزاداری حرکت داده می‌شود (ت. ۱–۲).
معروف‌ترین روایت برای منشأ نماد علامت آن است که آن را حول محوریت نماد شهادت در قالب سازهی نمادین سرو در فرهنگ ایرانی ساخته‌اند. گرچه علامت‌های امروزی شکلی شبیه صلیب دارند، اما در واقع شکل تکامل یافته‌ی علامت‌های تک تیغه‌ای هستند که از قرن هفدهم میلادی و دوران صفویه به بعد رواج یافتند. می‌توان علامت‌های امروزی را توسعه‌ی فرم‌های نمادین سنتی با نام توغ دانست (ت. ۳). توسعه‌ی علامت از تیغه‌ی محوری، که گاه عَلَم و گاه توغ نامیده می‌شود، بصورت عدد فرد بوده است؛ یعنی علامت‌ها همیشه تعدادشان فرد است، یکی در میانه، یکی در چپ و یکی در راست. لذا به تدریج به تعداد ۳، ۵، ۷، ۹، ۱۱، ۱۳، ۱۵، ۱۷، الی ۲۳ تیغه ساخته شده‌اند.
علامتِ هیئت کنگرلوها هفده تیغه دارد و در سال ۱۳۴۸ ش. ساخته شده است (ت. ۴). در ایام اصلی استفاده از آن، تیغه‌هایش را با پرهای رنگی (معمولا پر شترمرغ) و شال‌های رنگی سنتی تزیین می‌کردند و در دهه‌ی اول ماه محرم جوانان در دسته‌های عزاداری آن را حمل می‌کردند. حمل این علامت مقدس، عملی مردانه بوده و زنان صرفا حق زیارت آن یا نذر برای آن را داشته‌اند.
کنگرلوها همانند سایر حوزه‌های فرهنگی شیعی در ایران مرکزی، برای تزیین علامت از نمادهای دیگری مانند حیوانات نمادین (خروس، گوزن، شیر، شتر، پرنده‌ی افسانه‌ای مرغ رخ و سر اژدها) استفاده می‌کنند. گاه برای تزیین بدنه‌ی علامت از پارچه‌هایی که روی آنها نمادهای مذهبی سنتی فرهنگ شیعی ایرانی مانند بته جقه، شمشیر حضرت علی (ذوالفقار)، عکس گل، اسم امام حسین و حضرت عباس، شمایل حضرت عباس، و غیره ترسیم شده استفاده می‌شود (ت. ۵).
در هیئت کنگرلو، علامتِ چند تیغه‌ای بزرگ به احتمال زیاد پدیده‌ای متأخر و متعلق به نیم قرن اخیر است. روستای کنگرلوها پیش‌تر در حاشیه‌ی شهر ورامین بود اما در چند دهه‌ی اخیر به واسطه‌ی توسعه‌ی شهر ورامین در فضای شهری آن ادغام شده است. از این رو آنها سنت شهری علامت را پذیرفته‌اند. در گذشته مهمترین نماد مقدس کنگرلوها، عَلمی تقریبا به شکل صلیب و به ارتفاع حدودا ۵۰ سانتیمتر بود که در ابتدای دهه‌ی ۵۰ شمسی (هفتاد میلادی) بنا به عقاید مردم، به سرقت رفت (ت. ۶) (بنگرید به این مصاحبه). مردم کهنه گل علامت قدیمی‌تری را نیز می‌شناسند که به نظر می‌رسد همان نمونه‌ی پنج‌تیغه‌ای باشد که در عکسی که در سال ۱۳۳۷ ش. در امامزاده یحیی گرفته شده قابل مشاهده است؛ یعنی همان زمانی که این امامزاده فضای آیینی اصلی کنگرلوها بود (ت. ۷). باور عموم بر این است که این علامت فروخته شده است.
The Myron Bement Smith Collection, FSA-2023-000001 (see Ritual Objects).
نوع دیگری از نمادهای مادی آیینی شبیه علامت بزرگ نیز در حسینیه‌ی کنگرلو نگهداری می‌شود که در فرهنگ شیعی بدان چل‌چراغ می‌گویند (ت. ۸). این چل‌چراغ الگو و منشأ متفاوتی از علامت دارد و حول نور و روشنایی طراحی و سازماندهی شده است. به همین سبب محوریت ترکیب چل‌چراغ، چراغ روشنایی و در برخی از انواع آن، مشعل است. این سازه‌ها ترکیبی از محوریت نور و عدد چهل‌اند که نشانه‌ی بزرگداشت شهادت امام حسین است.
این چل‌چراغ همچنین شامل تعداد بسیار اندکی نمادهای حیوانی مانند مرغ رخ و طاووس است که نمادی از پرنده‌های بهشتی در عقاید اسلامی‌اند. همچنین روی چل‌چراغ یک زره یا کلاهخود نیز که در گذشته نشان لباس جنگی و ابزاری برای اجرای تعزیه (فهرست، شماره ۴۶–۴۷) بودند، وجود دارد. استفاده از زره و کلاهخود نمایانگر سلیقه‌ی خاص این طایفه است، زیرا قرار دادن آنها بر روی چل‌چراغ در فرهنگ شیعی متداول نیست. در سنت‌های عزاداری شیعی در مناطق مختلف ایران، علامت رواج بیشتری دارد و چل‌چراغ پدیده‌ی نادری است. هرچند همه با آن آشنا هستند اما تقدس و اهمیت علامت بسیار بیشتر است و تابوهای زیادی حول آن برای جلوگیری از بی‌حرمتی به آن وجود دارد.
در حال حاضر در دسته‌های عزاداری کنگرلوها چل‌چراغ و علامت به همراه علم‌ها، پرچم‌ها (فهرست، شماره ۴۸)، طَبَق و سایر ابزارها به حرکت در می‌آیند. وقتی از آنها در دسته‌ها استفاده نمی‌شود، آنها را کنار هم در سالن اصلی حسینیه قرار می‌دهند.
منابع:
- باقی، عمادالدین. «توق.» در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۲ بهمن ۱۳۸۹ش. https://www.cgie.org.ir/fa/article/240437/توق
- مظاهری، محسن حسام (ویراستار). فرهنگ سوگ شیعی. اصفهان: نشر آرما، ۱۳۹۵ش. [از ناشر متفاوت Lib.ir]
- منتظرالقائم، اصغر، احمد شرفخانی و محمد مهرابی. امامزادگان و حیات فرهنگی: مروری بر نقش فرهنگی امامزادگان. تهران: سازمان اوقا‌ف و امور خیریه سازمان چا‌پ و انتشا‌رات، ۱۳۹۳ش. [Lib.ir]
ارجاع: جبار رحمانی، «علامت و چل‌چراغ کنگرلوها.» مدخل در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.