تاریخ شفاهی با محمد امینی: اماکن مقدس و آیین‌های محرم در ورامین
با حضور محمد امینی، در مصاحبه با جبار رحمانی و مریم رفیعی‌نژاد
محمد امینی مورخ برجسته‌ی اهل ورامین و متولد سوم اردیبهشت سال ۱۳۳۱ می‌باشد. وی فارغ التحصیل رشته‌ی علوم اجتماعی در مقطع کارشناسی از دانشگاه تهران و کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی از دانشگاه آزاد تهران واحد مرکز است. او در سال ۱۳۵۷ رساله‌ی کارشناسی خود را تحت نظر دکتر صفی‌نژاد به اتمام رساند و با تشویق ایشان تمرکز بر روی ورامین را در تحقیقات بعدی خود ادامه داده است.
امینی از آن زمان پژوهش‌های متعدد میدانی و تاریخی انجام داده که از جمله آن‌ها می‌توان به تالیف ۹ کتاب و بیش از ۱۰۰ مقاله در نشریات معتبر علمی اشاره کرد. تمرکز اصلی این آثار، کاوش در تاریخ، اقوام و منابع آب ورامین است. آقای امینی سال‌های زیادی به تدریس در مدارس ورامین مشغول بوده و دانش و تجربه‌ی خود را در اختیار نسل‌های جوان قرار داده است. وی همچنان از شخصیت‌های برجسته‌ی شهر ورامین است و در حفظ و ارتقای میراث غنی فرهنگی این شهر تاریخی نقش موثری دارد.
در دی‌ماه سال ۱۴۰۳ دکتر جبار رحمانی و خانم مریم رفیعی‌نژاد مصاحبه‌ي مفصل پنج ساعته در قالب تاریخ شفاهی با آقای محمد امینی انجام دادند. آنچه در این ویدیو مشاهده خواهید کرد خلاصه‌ای از این مصاحبه است که بیشتر بر آداب و رسوم مردم ورامین در عزاداری و ایام محرم تمرکز دارد. آقای امینی با یادآوری خاطرات کودکی خود از دهه ۱۳۴۰ و بازگویی روایت‌های متنوع از انواع مراسم‌های آیینی در محدوده‌ی روستای کهنه‌گل و امامزاده یحیی نگاهی بی‌نظیر را به گذشته در اختیار بینندگان قرار می‌دهد و جنبه‌های مهم و معنوی مراسم محرم در ورامین را زنده می‌کند.
فیلم
فیلم مصاحبه را در صفحه‌ی یوتیوب ما با کیفیت بالا تماشا کنید.
محوطه‌ها و جغرافی
در این مصاحبه، آقای امینی به بسیاری از محوطه‌ها و گستره‌های مقدس ورامین اشاره می‌کند و از این طریق ما را به گشتی در شهر می‌برد. فهرست زیر، این محوطه‌ها را بر اساس موقعیت جغرافیایی آن‌ها در کهنه‌گل (محله‌ای که امامزاده یحیی در آن قرار دارد)، محدوده‌ی کلی ورامین، و فراتر از آن تقسیم‌بندی کرده است. هر یک از این محوطه‌ها به نقشه گوگل لینک شده و نام‌های دیگر آن‌ها نیز ذکر شده‌اند.
این فهرست به دلیل در کنار هم گنجاندن موارد مقابل، فهرستی متمایز و منحصر به فرد است: چیزی که معمولاً به عنوان «میراث معماری» یا «محوطه‌های تاریخی» (از دوره‌ی ایلخانی تا قاجار) شناخته می‌شود، ساختمان‌هایی که اخیرا در ورامین ساخته شده‌اند (مساجد، حسینیه‌ها)، و گستره‌های مقدسی که بیشترین تاثیر و اهمیت را در حافظه‌ی محلی دارند (یعنی قتلگاه). فقط یک کارشناس محلی می‌تواند این نوع نقشه‌برداری را ارائه دهد، و خوشحالیم که آن را به مجموعه نقشه‌های خود اضافه می‌کنیم.
کهنه‌گل
- امامزاده یحیی، دوره‌ی ایلخانی، اجزای تاریخ‌دار حدفاصل سال‌های۶۶۰-۷۰۷ق.، درِ متعلق به دوره‌ی صفوی به تاریخ ۹۷۱ق.، با تغییرات گسترده در ساختار کلی بنا و مقبره در اواخر دوره‌ی قاجار
- میدان کهنه گل، قتلگاه سابق، مکان شهادت امامزاده یحیی (و. ۲۵۵-۵۶ق.)
- حسینیه‌ی کهنه گل، دهه‌ی ۱۳۶۰ شمسی
- مسجد باب الحوائج، مسجد اصلیِ کهنه‌گل
ورامین
- مسجد امام حسن، مسجدِ پایینِ سابق
- مسجد ابوالفضل، مسجدِ بالای سابق (نزدیک مکانی است که مصاحبه در آنجا انجام شده است)
- امامزاده سید فتح اللّه، تاریخ کتیبه ۸۸۹ق. است که زمان تکمیل ساختمان را مشخص می‌کند (بنگرید به میراث معماری)
- مسجد خاتم الانبیا، مسجدِ طاهریِ سابق
- مسجد صاحب الزمان، مسجد واعظی سابق
- مسجد جامع ورامین، دوره‌ی ایلخانی، با کتیبه‌های تاریخ‌دار ۷۲۲ق. و ۷۲۶ق.، تکمیل تزیینات در سال ۸۴۵ق. و بازسازی کلی در دهه‌های ۱۳۴۰-۱۳۷۰ش. (بنگرید به میراث معماری)
خارج از محدوده‌ی شهر ورامین
- امامزاده جعفر، پیشوا، بازسازی/تعمیر در دوره‌ی سلطنت شاه طهماسب (س.۹۳۰-۹۸۴ق.) و بعدتر بازسازی و گسترش در دوره‌ی سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (س. ۱۱۸۳-۱۲۵۰ق.) (بنگرید به میراث معماری)
- امامزاده شاهزاده محمد، ایجدان، بازسازی/تعمیر در دوره‌ی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴-۱۳۱۴ق.)
نقشه ۱. محوطه‌های مقدس ورامین بنابر روایت محمد امینی. محوطه‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند: امامزاده‌ها (سبز)، مساجد (نارنجی)، و گستره‌ها (آبی). ایجاد نقشه‌ی گوگل حسین نخعی، اکتبر ۲۰۲۴، با اطلاعات تکمیلیِ از محمد امینی و جبار رحمانی.
اشیاء و خاطرات آیینی
یکی از موضوعات اصلی مورد بحث در این مصاحبه، علمِ مقدس کنگرلو است که به شکل صلیبی کوچک بر بالای یک میله‌ی بلند نصب شده است. این علم در حال حاضر مفقود است، اما به لطف تصاویر مستندی که از دسته‌ای در نزدیکی امامزاده یحیی در اردیبهشت ۱۳۴۶ش./محرم ۱۳۸۷ق. گرفته شده است، شواهد روشنی از شکل و وجود آن در اختیار داریم (ت. ۲) (همچنین بنگرید به وزیری، ص. ۲۹–۳۱؛ امینی و رضوان، ص. ۱۲۹؛ و بنیاد ایران‌شناسی، ص. ۳۰۶). این تصاویر مستند همچنین بسیاری از اشیای آیینی دیگر، از جمله علامت و پرچم را نشان می‌دهند (ت. ۳). بخش‌هایی از این فیلم آرشیوی در خِلال فیلم مصاحبه گنجانده شده است.
کتاب‌های محمد امینی:
- امینی، محمد. آب و آبیاری در ورامین. ورامین: واج، ۱۳۸۶ش. [Lib.ir]
- امینی، محمد. آموزش و پرورش در ورامین. ورامین: واج، ۱۳۸۹ش. [Lib.ir]
- امینی، محمد. اقتصاد ورامین از مشروطه تا انقلاب اسلامی. تهران: کوشش پاینده، ۱۳۹۷ش. [Nahang]
- امینی، محمد. اوضاع سياسي ورامين از مشروطه تا انقلاب اسلامي. تهران: رسول آفتاب، ۱۳۹۲ش. [Lib.ir]
- امینی، محمد. تاریخ اجتماعی ورامین در دورۀ قاجاریه. [تهران]: شرکت افست، ۱۳۶۸ش. [Ketabnak]
- امینی، محمد. عشایر منطقه ورامین در گذشته و حال. ورامین: واج، ۱۳۸۴ش. [Lib.ir]
- امینی، محمد و همایون رضوان. تاریخ اجتماعی ورامین از ابتدا تا عصر پهلوی. ورامین: انتشارات علمی فرهنگی صاحب‌الزمان، ۱۳۸۲ش. [Lib.ir]
منابع بیشتر:
- وزیری، سعید. تاریخ ورامین. ورامین: [بی‌نام]، ۱۳۵۸ش. [Lib.ir] [Shahr-e Ketab]
- بنیاد ایران‌شناسی. شماری از بقعه‌ها، مرقدها و مزارهای استان تهران و البرز. ج۲: شهرستان‌های شهریار، فیروزکوه، کرج، نظرآباد و ورامین. طرح، بررسی و تدوین حسن حبیبی. تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۹ش. [WorldCat] [Lib.ir]
مطالب مرتبط:
- تور ورامین
- مدخل‌های کاتالوگ در فهرست: پرچم، شماره‌ی ۴۸؛ علامت و چلچراغ، شماره‌ی ۴۹
- مقاله‌ی مریم رفیعی‌نژاد درباره‌ی زندگی کنونی مجموعه‌ی امامزاده یحیی
سپاسگزاری: از آقای امینی برای به اشتراک گذاشتن دانش خود و مشارکت در این فیلم بسیار سپاسگزاریم.
با همکاری و همراهیِ:
- کارشناس: محمد امینی
- مصاحبه‌کنندگان: جبار رحمانی، مریم رفیعی‌نژاد
- تدوین ویدیو و زیرنویس: حمید ابهری
- ویراستار و مراحل پسا‌تولید: کیلان اورتون
- نقشه: حسین نخعی
- ترجمه فیلم (این صفحه): هدی ندایی‌فر
ارجاع: با حضور محمد امینی، در مصاحبه با جبار رحمانی و مریم رفیعی‌نژاد، «تاریخ شفاهی با محمد امینی: اماکن مقدس و آیین‌های محرم در ورامین.» فیلم در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.
ارجاع (این صفحه): کیلان اورتون، جبار رحمانی، حمید ابهری، هدی ندایی‌فر، و حسین نخعی، «تاریخ شفاهی با محمد امینی: اماکن مقدس و آیین‌های محرم در ورامین.» فیلم در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون، ۳۳ آرچز، ۲۰۲۴. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.