گورنوشته‌های تاریخی امامزاده یحیی ورامین
عمادالدّین شیخ الحکمایی
به باور شیعیان امامزاده‌ها واسطه‌ی میان خدا و انسان‌اند و زیارت کردن، متوسل شدن به آنها و دفن شدن در کنارشان می‌تواند موجب شفاعت و آمرزش از گناه شود و راهی برای ورود به بهشت باشد. بنابراین، در کنار حرم امامزادگان و محیط اطراف آن اغلب گورستانهایی قرار دارند. از سوی دیگر گورستان‌ها منبع مهمی برای شناخت دوره‌ی حیات یک بنا، روستا، یا منطقه و نیز شناخت باورها و اعتقادات، گروهها، طوایف و مشاغل، تنوع نامها، و اطلاعات بسیار دیگری‌اند.
سنگ قبرهای تاریخی امامزاده یحیی ورامین به‌عنوان مواد فرهنگی ارزشمندی روایتگر استمرار حیات این بنا و بستر پیرامونی آن در گذر زمان‌اند. اگرچه بیشتر این آثار به دلایل حفاظتی جابه‌جا شده‌اند، اما هم‌چنان به‌عنوان منابعی منحصر‌به‌فرد برای بازخوانی تاریخ این بنا و منطقه‌ی ورامین اهمیت دارند. این نوشتار به بررسی کتیبه‌های چهار سنگ قبر تاریخی می‌پردازد که بین سال‌های ۹۹۲ تا ۱۲۶۹ق. تاریخ‌گذاری شده‌اند.1 اهمیت این منابع در آن است که از معدود شواهد مکتوب باقی‌مانده از این بازه‌ی زمانی به شمار می‌آیند و درک ما را از زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ورامین در آن دوره ژرف‌تر می‌سازند (ت. ۱).
۱. سنگ حاوی صلوات چهارده معصوم، مورخ رجب ۹۹۲ق.
این کتیبه از جنس مرمر سبز به ابعاد ۲۰ در ۶۷ سانتیمتر است و داخل امامزاده، در گوشه‌ی غربی محراب قرار دارد (ت. ۲).2 کتیبه به خط رِقاع نوشته شده و حاوی صلوات چهارده معصوم است. به درستی قابل تشخیص نیست که آیا بخش پایین کتیبه شکسته یا متن در همین بخش تمام شده است. احتمال دارد در ادامه نام متوفی ذکر شده باشد (ت. ۳-۴).
متن کتیبه:
رجب المرجب / سنة ۹۹۲
الحکم للّه / اللهم صلي علی / النبی والوصي و / البتول والسبطین و / السّجاد والباقر و / الصادق والکاظم و / الرضا والتقی والنقی و / العسکری و المهدی [صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین].
نوشتن نام چهارده معصوم (بزرگان و رهبران شیعه‌ی جعفری) اگرچه پیش از دوره‌ی صفوی هم به عنوان نماد اسلام شیعی رایج بود، اما با به قدرت رسیدن صفویان کاربرد بیشتری پیدا کرد و در موارد تدفینی شامل کتیبه‌ی سنگ مقابر و ضریح امامزادگان استفاده می‌شد.
۲. سنگ گور حاوی صلوات چهارده معصوم، بدون تاریخ
این سنگ گور به ابعاد ۳۷ در ۵۳ سانتیمتر است و به صورت ایستاده در نمای شمالی، سمت راست ایوان درِ ورودی اصلی بنا (ایوان شمالی) کار گذاشته شده است (ت. ۵). کتیبه‌ی این سنگ به خط ثلث و با حروف برجسته است. بخش پایین کتیبه که حاوی نام متوفی و احتمالا تاریخ وفات بوده از بین رفته است. متن بخش حاشیه‌ی کتیبه حاوی صلوات چهارده معصوم است که بخش‌هایی از ابتدا و انتهای آن از بین رفته است. با توجه به فرم کتیبه و نوع خط می‌توان آن را به سده‌ی یازدهم هجری قمری نسبت داد (ت. ۶-۷).
متن حاشیه‌ی کتیبه:
[بسمله] [الّلهم صلّ] علی النبی والوصیّ والبتول والسّبطین والسّجاد والباقر و الصادق والکاظم والرضا والتقی والنقی والعسکری [والمهدی].
متن بخش میانی:
هوالحی الذی لایموت / هذا المرقد المنوّر و / القبر (؟) المعنبر للمرحوم استاد / [...]
۳. سنگ گور منقور به اقلام روزمره، مورخ ذی‌الحجه ۱۰۸۶ق.
این سنگ گور پیشتر در سمت راست ایوان جنوبی بنا، چسبیده به نمای اصلی قرار داشته و اکنون در انبار امامزاده نگه‌داری می شود (ت. ۸-۹). کتیبه‌ی این سنگ به خط نستعلیق نوشته شده و دارای اشکالی است که به صورت برجسته کنده‌کاری شده‌اند (ت. ۱۰-۱۱).
متن کتیبه چنین است:
هو الباقی
وفات عفیفه / صالحه مهین بانو / بنت مرحوم جواد شاه‌پسند/ بتاریخ هشتم / شهر ذی‌حجة/ الحرام سنة ستّ/ [و] ثمانین و الف / سنة ۱۰۸۶.
کاربرد تصاویر شانه، مهر نماز و تسبیح از اشکال رایجی است که از دوره‌ی صفوی به بعد بر مقابر دیده می‌شود اما در اینجا به غیر از شانه بقیه‌ی تصاویر به درستی قابل تشخیص نیست. برخی این نقوش را به عنوان نشانه‌ی یک طایفه و یا زن و مرد بودن نسبت داده‌اند اما این موضوع به باور نگارنده درست و دقیق نیست چرا که کاربردشان در میان زنان و مردان مشترک است و احتمالا در این دوره تنها به عنوان نشانی از باورهای مذهبی متوفا مورد استفاده قرار می‌گرفته است.3
۴. سنگ گور منقور به ادوات رزم، مورخ ذی‌الحجه ۱۲۶۹ق.
این سنگ مزار از جنس مرمر سیاه در ابعاد ۳۸ در ۷۴ سانتیمتر ساخته شده است. محل آن داخل ایوان شمالی سمت چپ ورودی حرم است و به صورت ایستاده در دیوار کار گذاشته شده است (ت. ۱۲).
این سنگ گور کتیبه‌ای به خط نستعلیق و حروف برجسته دارد و بخش پایین آن طرح یک اسب و نیزه و خنجر و تفنگ نقر شده است. به نظر می رسد سطر اول آن که احتمالا حاوی ذکر نام خدا بوده است عمداً پاک شده باشد (ت. ۱۳-۱۴). متن کتیبه عبارت است از:
وفات مرحوم علی بابابک پهلوان ولد مرحوم / غلامعلی سلطان کنگرلو بتاریخ / شهر ذ[ی]الحجّة الحرام سنة ۱۲۶۹.
این سنگ گور برای بیشتر اهالی کهنه‌گل شناخته شده است و محل قرارگیری آن نیز به نحوی است که زائران هنگام ورود از کنار آن عبور می‌کنند و به نوعی با آن روبه‌رو می‌شوند. نسبت متوفی که بر سنگ گور ذکر شده، «کنگرلو» است. نام این طایفه در بیشتر سنگ قبرهای امروزی که در محوطه‌ی حیاط پراکنده است هم دیده می‌شود (ت. ۱). این تداوم نه‌تنها نشان‌دهنده‌ی پیوند نسل‌های مختلف این طایفه، دستِ‌کم در دو سده‌ی اخیر، با بقعه‌ی امامزاده یحیی است بلکه گویای نقش تاریخی آنها در شکل‌گیری هویت اجتماعی و فرهنگی فضای زیارتی امامزاده یحیی نیز به شمار می‌آید (برای آگاهی بیشتر در مورد نقش طایفه‌ی کنگرلو در محله‌ی کهنه‌گل، بنگرید به مقاله رفیعی‌نژاد).
***
کتیبه‌های تاریخی امامزاده یحیی ورامین، فراتر از اسناد مکتوب، شواهدی زنده از پیوندهای اجتماعی، مذهبی و فرهنگی منطقه در طول قرون هستند. این آثار که از قرن دهم تا سیزدهم هجری قمری ثبت شده‌اند، نه‌تنها بازتاب‌دهنده‌ی سنت‌های مذهبی و هویت‌های خانوادگی‌اند (مثال طایفه‌ی کنگرلو)، بلکه نقش مهمی در شکل‌دهی به فضای زیارتی این مکان داشته‌اند. نمونه‌های ذکرشده در این نوشتار تنها بخشی از سنگ گورهایی است که در محوطه‌ی امامزاده یحیی نصب بوده و بخشی دیگر یا به دلیل فرسایش یا تخریب ناشی از کارگذاشتن در دیوارهای بنا به سختی قابل خواندن‌اند (ت. ۱۵-۱۶). تعدادی از سنگ‌ها نیز به انبار امامزاده منتقل شده و دیگر در دسترس عموم نیستند (بنگرید به ایرنا). با وجود این آسیب‌ها و محدودیت‌ها، همین چند نمونه به ما امکان می‌دهند بخشی از تاریخ این زیارتگاه را بازخوانی کنیم؛ تاریخی که از آن اسناد مکتوب اندکی به‌جا مانده و همین امر اهمیت حفظ چنین منابعی را به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از حافظه‌ی تاریخی و هویت محلی دوچندان می‌کند.
ارجاع: عمادالدّین شیخ الحکمایی، «گورنوشته‌های تاریخی امامزاده یحیی ورامین.» مقاله در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۴. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.
یادداشت‌ها
- برخی از این سنگ گورها پیشتر معرفی شده است. بنگرید به: تاجیک و عطری، آثار تاریخی ورامین باستان، ۴۹ و ۵۲. ↩
- این سنگ قبر پیشتر بر نمای شمالی بقعه و در دیوار غرب ایوان نصب بوده است. در سال ۱۳۹۷ش، زمانی که سنگ را از دیوار برداشتند نگرانی‌هایی درباره احتمال سرقت آن به وجود آمد، اما در واقع این سنگ تاریخی به دلیل ملاحظات حفاظتی به داخل بنا منتقل شده بود. بنگرید به: Overton and Maleki, “The Emamzadeh Yahya at Varamin,” 135. ↩
- برای نمونه‌ای از مرتبط دانستن جنسیت صاحب گور و نقش‌های روی سنگ بنگرید به: Mortensen, “Nomad Iconography on Tombstones from Luristan,” 220. ↩
کتاب‌شناسی
- ایرنا. «بقعه امامزاده یحیی (ع) ورامین جاذبه‌ای تاریخی، میراثی گرانقدر از گذشتگان». ۲۹ آذر ۱۳۹۹ش. [IRNA, “The Tomb of Emamzadeh Yahya is a Historical Attraction,” 2020] [IRNA]
- تاجیک، علیرضا و زهرا عطری. آثار تاریخی ورامین باستان. ورامین: مهر امیرالمؤمنین، ۱۳۸۴ش. [Tajik and Atri, Historical Monuments of Ancient Varamin, 2005] [WorldCat]
- Mortensen, Inge Demant. “Nomad Iconography on Tombstones from Luristan, Iran.” Scripta Instituti Donneriani Aboensis 16 (1996): 219–28. [DI]
- Overton, Keelan, and Kimia Maleki. “The Emamzadeh Yahya at Varamin: A Present History of a Living Shrine, 2018–20.” Journal of Material Cultures in the Muslim World 1 (2020): 120–49. [Brill]
