تاریخ ورامین در سده‌های ۴-۱۴ قمری با تأکید بر اهمیت شیعی آن

جغرافیا و اهمیت اقتصادی

تاریخ ورامین با تاریخ دو شهر مجاور آن یعنی ری و تهران درهم تنیده است. ری شهری بسیار بااهمیت بوده و به همین‌ علت در ادوار مختلف از قرن سوم پیش از میلاد تا سیزدهم میلادی پایتخت تعدادی از سلسله‌های حاکم بوده است. این شهر در فاصله‌ی بیست و پنج مایلی (۴۰ کیلومتری) شمال غربی ورامین قرار داشت و بقایای اندکی از آن در منطقه‌ای که امروزه به آن شهرری می‌گویند قابل شناسایی است (نقشه). ری به‌مرور و با گسترش فضای شهری تهران بزرگ در آن ادغام شد، شهری که از سال۱۲۰۰ق./۱۷۸۶م. تا به امروز به عنوان پایتخت ایران شناخته می‌شود. ورامین حدوداً در فاصله‌ی سی و پنج مایلی (۵۱کیلومتری) جنوب شرقی تهران قرار دارد و همچنان به منزله‌ی شهری مستقل شناخته شده و مرکز شهرستان ورامین است (ت. ۱).

ورامین در طول تاریخ یکی از توقفگاه‌های مهم بر سر راه‌های اصلی و شریان‌های تجاری بود، مسیر‌هایی که طول و عرض فلات ایران را درمی‌نوردیدند. در زمان حکومت ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱م.)، قلعه‌ ایرج (نقشه)، قلعه‌ی‌ وسیع مستطیل‌شکلی که در فاصله‌‌ی دو مایلی (۳ کیلومتری) از شمال‌ شرقی شهر ورامین امروزی قرار دارد، یکی از توقفگاه‌های راه ابریشم در مسیری بود که به سمت ری می‌رفت.¹ بعد از فتوحات مسلمانان در قرن اول قمری/ هفتم میلادی، و به‌طور مشخص در دوران حکمرانی آل بویه (تاریخ تقریبی۳۳۴-۴۴۷ق.)، ورامین به یکی از توقفگاه‌های پر ترددی تبدیل شد که ری را به شهر‌های مهمی چون اصفهان متصل می‌کرد.²

دوران ایلخانی (۶۵۴-۷۳۶ق.) را می‌توان اوج اهمیت ورامین دانست، یعنی زمانی که ورامین توقفگاه اصلی بر سر راه سلطانیه، پایتخت ایلخانیان در شمال غربی، به شهرهای شرق ایران مانند بلخ، سیستان و خوارزم بود (ت. ۲).³ اهمیت این شهر در دوران حکومت تیموریان (زمان تقریبی۷۲۲-۹۱۳ق.) نیز پابرجا بود و مسافران شناخته‌شده‌ی اروپایی مانند روی گونْسالِس دِ کلاویخو (و. ۱۴۱۲م.) برای رسیدن به سمرقند و چین از آن عبور کردند.⁴ با افزایش تمرکز بر تهران در دوران صفوی (۹۰۷-۱۱۳۴ق.)، ورامین کم‌کم جایگاه خود را از دست داد. در زمان حکومت قاجار (۱۱۹۳-۱۳۴۴ق.) تهران به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و مسیری که پایتخت را به شرق متصل می‌کرد دیگر از ورامین عبور نکرد. جاده‌ای که امروزه به نام اتوبان امام‌ رضا (جاده‌ی شماره ۴۴) شناخته می‌شود مسیری است که در حال حاضر پایتخت را به شرق متصل می‌کند. این جاده یکی از مهم‌ترین اتوبان‌های ایران است و بخشی از پروژه‌ی بزرگراه آسیایی ۱ محسوب می‌شود که آسیا را به اروپا متصل می‌کند. اگرچه نقش ورامین به‌منزله‌ی توقفگاه اصلی بر سر مسیرهای تجاری در طی سه قرن اخیر کاهش یافته است، اما همان‌طور که در ادامه توضیح داده خواهد شد، این شهر همچنان به‌عنوان یکی از مراکز اصلی کشاورزی اهمیت خود را حفظ کرده است.

ورامین در دشتی قرار دارد که رشته‌کوه البرز در شمال آن و دشت کویر در جنوب شرقی آن واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی سبب شده است تا منطقه از داشتن منابع متعدد آب و همچنین خاک غنی نیمه‌بیابانی برخوردار باشد. پیش از ورود سیستم‌های کشاورزی مدرن، کشاورزان ورامینی علاوه‌بر آب سطحی که به خاطر وجود مصب رود جاجرود در ۱۰ مایلیِ (۱۶ کیلومتری) شمال ورامین در این منطقه جاری است، از آب صدها کانال آب زیرزمینی یا همان قناتها نیز بهره‌مند بودند (ت. ۳).⁵ منابع مکتوب سده‌های ۴-۱۱ق. به کاشت پنبه، گندم و انگور در ورامین اشاره کرده‌اند.⁶ در دوران قاجار محصولات کشاورزی‌، مخصوصاً سبزیجاتِ ورامین معروف بودند و در تهران بازار خوبی داشتند.⁷ این میراث تا به امروز ادامه دارد و همچنان زمین‌های حاصلخیز ورامین منبع تأمین نیاز پایتخت‌اند.

ظهور ورامین به‌منزله‌ی یکی از مراکز تشیع (دهه‌ی ۴۹۰-۶۲۰ق.)

نام ورامین برای نخستین ‌بار در منابع جغرافیایی قرن ۴ق. به‌عنوان قریه‌ای بزرگ و پر‌جمعیت در منطقه‌ی ری مطرح شده است.⁸ بعد از این منابع، کتاب‌های نسب‌شناسی قرن ۵ق. از ورامین به‌عنوان مرکز سکونت و مدفن نوادگان امامان شیعه یاد می‌کنند، ازجمله‌ یحیی بن علی (وفات حدود ۲۴۵ق.) کسی که امامزاده یحیی برای او ساخته شد.⁹ با شروع قرن ۶ق. شکوفایی ورامین به‌نحوی بود که به‌مثابه شهر قلمداد ‌شد و علاوه بر این، در کنار شهرهایی مانند قم، کاشان و آوه در زمره‌ی یکی از شهرهای مهم شیعی قرار گرفت.¹⁰

رونق ورامین در اواخر دوران سلجوقی (دهه‌ی ۵۳۰-۵۹۰ق.) عمیقاً با حکمرانی یکی از خاندان‌های شیعی که توسط رضی‌الدین ابوسعد ورامینی (اوج شکوفایی در دهه‌ی ۵۵۰ق.) هدایت می‌شد درهم تنیده‌ است. او یکی از حاکمان محلی بسیار متمولی بود که با عنوان رئیس شناخته می‌شدند.¹¹ رضی‌الدین ابوسعد و پسرش منتجب‌الدین حسین برای نقش مهمی که در بازسازی مکان‌های مقدس مسلمانان در مکه، مدینه و بسیاری از زیارتگاه‌های شیعیان (مَشاهد ائمه) داشتند مدح شده‌اند.¹² اوج جایگاه اجتماعی این خاندان در دوران نوه‌ی رضی‌الدین یعنی فخرالدین بن صفی‌الدین احمد بن رضی‌الدین ابوسعد است یعنی زمانی که او به وزارت طغرل بن ارسلان (حکومت ۵۸۷-۵۷۲ق. و ۵۸۸-۵۹۰ق.) منصوب شد. از آنجایی‌که سلجوقیان در سال۵۹۰ق. سقوط کردند، تصدی او بر این منصب تنها چند ماه دوام داشت.¹³ این خاندان در ورامین به ساخت ابنیه و اقداماتی در راستای آموزش همت گماشتند، از جمله ساخت مسجد جامع و دو مدرسه‌ای‌ که علاوه بر ساخت آن‌ها، برای تأمین مالی استادان و محصلان شاغل در آنجا نیز اوقاف قابل توجهی در نظر گرفته شده بود.¹⁴

یکی از عواملی که بر اهمیت ورامین در مقام یکی از مراکز مهم شیعی افزود همسایگی آن با ری بود. شهری با جمعیت بزرگی از شیعه‌مذهبان که از قرن سوم ق. در آنجا سکنی داشتند و از لحاظ تاریخی ورامین را از حمایت‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خود بهره‌مند کرده بود. در سال ۶۱۷ق. روابط میان دو شهر به‌کلی تغییر کرد. آن‌طور که یاقوت حموی (و.۶۲۶ق.) جغرافی‌دان شرح می‌دهد، در جریان درگیری میان شیعیان ری که اکثریت مردم این شهر را تشکیل می‌دادند و سنی‌مذهبان که در اقلیت بودند، سنیان موفق شدند کنترل شهر را به‌ دست گیرند و بیشتر شهر ویران شد.¹⁵ از آنجایی که ورامین تنها در فاصله‌ی بیست و پنج مایلی (۴۰ کیلومتری) جنوب ری قرار داشت و تحت کنترل کامل خاندان‌های متنفذ شیعی بود، به طور طبیعی به‌عنوان شهر بزرگ شیعی این ناحیه سربرآورد.

پایتخت ولایتی ایلخانان (دهه‌ی ۶۶۰-۷۳۶ق.)

حمله‌ی مغول به ایران عاملی تسریع‌کننده در افول ری و شکوفایی ورامین بود. بعد از حملات متعدد مغولان به ری از ۶۱۶ق. تا ۶۵۶ق. ورامین به‌تدریج به مرکز اقتصادی، سیاسی و اعتقادی منطقه تبدیل شد. این تغییر و تحولات در زمان حکومت خاندان علوی حسینیِ ورامینی به وقوع پیوست (لقب «علوی» اشاره به امام علی دارد. و. ۴۱ق.). سلسله‌ی انساب این خاندان را می‌توان تا احمد ابن ابراهیم بن اسماعیل منقذی، نسل هفتم از نوادگان امام حسین (و. ۶۰ق.) پی گرفت که در قرن سوم یا چهارم قمری به ورامین آمده است.¹⁶ این موضوع که تبار این خاندان به امامان شیعه می‌رسید برای آن‌ها احترام و نفوذ قابل توجهی در میان مردمانِ عمدتاً شیعه‌ی منطقه‌ی ری ایجاد کرد و برای آن‌ها موقعیتی فراهم آورد که بتوانند به مناصب سیاسی و مذهبی کلیدی دست یابند.

در دوران ایلخانی، ورامین از قریه به شهر تبدیل شد و دارالملک (پایتخت) ولایت ری شد.¹⁷ سه نفر از افراد خاندان حسینی ورامینی از حاکمان محلی بودند که مَلِک نامیده‌ می‌شدند: فخرالدین حسن بن جمال‌الدین محمد، پسرش علاء‌الدین مرتضی بن فخرالدین حسن (و. ۶۷۵ق.) و نوه‌‌‌اش فخرالدین حسن بن علاء‌الدین مرتضی (و. ۷۰۷ق.).¹⁸ از فخرالدین حسن بن علاء‌الدین مرتضی چندین بار در جامع التواریخ اثر خواجه رشیدالدین فضل‌الله (و. ۷۱۸ق.) یاد شده و آمده است که او در دوران ارغون (ح. ۶۸۲-۶۹۱ق.) و اولجایتو (ح. ۷۰۳-۷۱۶ق.) از افراد برگزیده‌ی دربار محسوب می‌شد.¹⁹ ارغون در سال۶۸۲ق. یعنی پیش از آن که ایلخان شود، تجارتی در ورامین برپا کرد که سیصد خانوار صنعتگر (خانه‌ی اوز) را در بر می‌گرفت که به احتمال زیاد تحت سرپرستی ملک فخر‌الدین حسن انجام می‌شد.²⁰ ارغون در سال۶۸۲ق. یعنی پیش از آن که ایلخان شود، تجارتی در ورامین برپا کرد که سیصد خانوار صنعتگر (خانه‌ی اوز) را در بر می‌گرفت که به احتمال زیاد تحت سرپرستی ملک فخر‌الدین حسن انجام می‌شد.²¹ سرمایه‌گذاری‌هایی که توسط شاهزاده ارغون در ورامین انجام شد حاکی از اهمیت این شهر و حاکمان شیعی‌مذهب آن در اقتصاد حکومت ایلخانی است.

به لطف ارتباط حاکمان ورامین با دربار ایلخانی، این شهر در اوایل قرن هشتم ق. از ثبات نسبی برخوردار شد و برای اولین بار در تاریخ خود، ضرب سکه در آن انجام گرفت. از این‌ سکه‌‌ها، دو سکه به تاریخ ۷۱۱ ق. در انجمن سکه‌شناسی آمریکا در نیویورک نگهداری می‌شود (ت. ۴).²² پشت این سکه‌ها صلوات کبیره (صلوات بر حضرت محمد، امام علی و یازده امام دیگر) نقش بسته است. این متن نه‌تنها بازتابی از اعتقاد غالب مردم ورامین است بلکه بر شیعه شدن اولجایتو نیز اشاره دارد، اتفاقی که در سال ۷۰۹ق. و تحت تأثیر علمای مشهور صورت گرفت. جمال‌الدین ورامینی یکی از کسانی بود که اندیشه‌ی شیعه را به اولجایتو معرفی کرد. وی احتمالاً همان جمال الدین محمد بن ناصر علوی حسینی عراقی ورامینی از خاندان برجسته‌ی حسینی ورامینی است.²³

شور و هیجان و باور شیعی در ورامین قرن هشتم ق. در آثار ادبی این شهر نیز بازتاب یافته است. حمزه کوچک ورامینی یکی از شاعران این شهر در شعری شرح می‌دهد که برای مقابله با دشمنان حضرت علی بود که زندگی در این شهر را برگزید:

زاد و مقام من به ورامین از آن بُوَد / تا سور دشمنان علی چون عزا کنم²⁴

مشابه این اندیشه در کتاب احسن الکبار فی معرفة الأئمة الأطهار نیز به چشم می‌خورد. این کتاب در سال‌‌های ۷۳۹ تا ۷۴۴ق. توسط یکی دیگر از افراد خاندان علوی حسینی ورامینی یعنی محمد بن ابی زید بن عربشاه حسینی ورامینی نوشته شده است.²⁵ در این متن، جایگاه امامان، به‌ویژه امام علی، به نحوی اغراق‌شده تصویر شده است تا مشروعیت آن‌ها به عنوان جانشینان برحق پیامبر اسلام توجیه شود. این متن در دوران حکومت شیعی صفویان اهمیت بسیاری یافت و همین امر باعث شد تا نسخه‌های متعدد مصوری از آن تولید شود (ت. ۵).²⁶ ما به این کتاب بازخواهیم گشت.

خاندان حسینی ورامینی همچنین از حامیان اصلی معماری بودند و بسیاری از بناهای دوران میانه را می‌توان به آن‌ها پیوند زد. مرتبط‌ترین مورد با موضوع این نمایشگاهِ آنلاین نقش این خاندان به مدت پنج دهه (حدود ۶۶۰-۷۰۷ق.) به‌عنوان بانیان مقبره‌ی امامزاده یحیی است. تلاشی که احتمالاً توسط ملک علاء‌الدین مرتضی آغاز شد و پسرش ملک فخرالدین حسن آن را کامل کرد و نامش در کتیبه‌ی گچی (بنگرید به کتیبه گچی) سال۷۰۷ق. به‌یادگار مانده است. ملک فخرالدین حسن احتمالاً حامی برج علاءالدین نیز بوده است، مقبره-برج عظیمی که برای گرامیداشتِ یاد پدرش بنا شده بود (نقشه) (ت. ۶).²⁷ بلندی این بنا (۲۷ متر) بازتاب‌دهنده‌ی جایگاه رفیع سیاسی علاء‌الدین مرتضی به عنوان مَلِک است، درعین حال عبارت «کهف العترة الطاهرة» در کتیبه‌ی کوفی برج بر جایگاه مذهبی‌اش به‌عنوان اعقاب حضرت محمد تأکید دارد.²⁸

امروزه، مقبره-برج علاءالدین عمدتاً به‌عنوان مقبره‌ی حاکمی محلی شناخته می‌شود و حتی کارکرد موزه‌ا‌ی کوچک را پیدا کرده است. بر خلاف این مورد، مدفن بسیاری از افراد خاندان حسینی ورامینی به‌دلیل این‌که از فرزندان امامان شیعه محسوب می‌شدند مانند مقبره‌ی یک امامزاده‌ زیارت‌ می‌شوند.²⁹ مقبره‌ی امامزاده علی (نقشه)، امامزاده عبدالله (نقشه)، امامزاده زید ابوالحسن (نقشه)، امامزاده هادی القاضی (نقشه) و امامزاده علی کیاکی (نقشه) همگی از زمره‌ی این امامزاده‌هاست. مدفن امامزاده علی دقیقاً در سمت شرقی مقبره‌ی امامزاده یحیی قرار دارد، در فاصله‌ی کوتاهی که می‌توان آن را در ۱۷ دقیقه پیمود. قسمت داخلی گنبد این امامزاده در دهه‌های اخیر آینه‌کاری شده است و قبر داخل ضریحِ فولادیِ مستطیل‌شکلی قرار دارد که با پارچه‌ی سبزی - نماد تشیع در مکان‌های مقدس - پوشیده شده است (ت. ۷).

علاوه بر بناهایی که به‌طور مستقیم با خاندان حسینی ورامینی مرتبط است، ورامین میزبان بناهای تاریخی دیگری است که در دوران حکمرانی تأثیرگذار این خاندان و یا اندک زمانی بعد از آن ساخته شده‌اند. از میان بناهایی که به لحاظ معماری آثار شاخصی هستند می‌توان به بنای امامزاده شاه حسین (نقشه)، امامزاده سکینه بانو (نقشه)، مقبره‌ی یوسف رضا (نقشه)، و مسجد جامع جدید (نقشه) اشاره کرد. مسجد جامع جدید احتمالاً جایگزین مسجد قدیمی‌تری شده است که در قرن ۶ ق. توسط خاندان رضی‌الدین ورامینی بنا شده بود (بنگرید به میراث معماری). ساخت مسجد جامع جدید در سال ۷۲۲ق. به دستور خواجه عزّالدین محمد بن محمد بن منصور قوهدی (و. حدود ۷۲۵ق.) آغاز شد. او یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در دربار حاکم محلی، ملک فخرالدین حسن و همچنین از مقامات عالی‌رتبه در دوران اولجایتو و ابوسعید (ح. ۷۱۶-۷۳۶ق.) بود.³⁰ این مسجد یکی از آثار شاخص معماری در تاریخ ورامین محسوب می‌شود و مانند سایر بناهای تاریخی این شهر اعتقاد به مذهب شیعه را در خلال کتیبه‌هایی که در آن به امام علی و خاندان او اشاره دارند به نمایش می‌گذارد. یکی از این نمونه‌ها کتیبه‌ی صلوات کبیره بر ایوان منتهی به گنبدخانه‌ی‌ مسجد جامع است، شبیه به نمونه‌ای که بر سکه‌های ورامین نقش بسته و پیشتر بدان اشاره شد (ت. ۸–۹).³¹

دوران بی‌ثباتی و گذار (۷۳۶-۱۱۱۲ق.)

دوران شکوفایی ورامین با مرگ سلطان ابوسعید در سال ۷۳۶ق. به پایان رسید. با استناد به روایت احسن الکبارکه پیش از این نیز از آن یاد کردیم، این دوران دشوار و پرآشوب با درگیری‌های میان حاکمان، افول خاندان‌های متنفذ و ناامنی راه‌ها شناخته می‌شود.³² با حمله‌ی تیمور (ح. ۷۲۲-۸۰۸ق. ) در دهه‌ی۷۸۰ق. به منطقه‌ی ورامین بر ناامنی‌ها افزوده شد و شهر پررونق ورامین به مدت تقریباً هفتاد سال (حدود ۷۳۷-۸۰۷ق.) متروکه شد. روی گونْسالِس دِ کلاویخو، سیاح اسپانیایی، هنگامی که در مسیر رسیدن به دربار تیمور در سمرقند از شهر ورامین می‌گذرد آن را شهری بزرگ اما خالی از سکنه و بدون استحکامات توصیف می‌کند.³³ با وجود این، عبور او از این شهر در مسیر رفت و بازگشت از سمرقند نشان‌ از این دارد که شهر همچنان به‌عنوان توقفگاهی با‌اهمیت در مسیر راه‌های تجاری شرق محسوب می‌شده است.

تجدید حیات نسبی که در قرن ۹ق. برای این شهر رقم خورد به دلیل اهمیت استراتژیک ورامین و قرار داشتن شهر بر سر راه‌های اصلی حاصل شد. در دوران حکومت پسر تیمور، شاهرخ (ح. ۸۰۸-۸۵۱ق.) ورامین از جانب حاکمان تیموری مورد حمایت قرار گرفت و تغییر قابل‌توجهی در بافت جمعیتی آن رخ داد. شاهرخ به دلیل طرحی که برای بازگرداندن آبادانی به مناطق فتح‌شده و تحت کنترل گرفتن آن‌ها داشت، دو برادر از خاندان‌ مهم جغتای، امیر الیاس خواجه (و. ۸۳۸ق.) و امیر یوسف خواجه (و. ۸۴۶ق.) را به‌عنوان والی مناطق قم، کاشان، ری و رستمدار گیلان گماشت.³⁴ آمدن این حاکمان و لشکریانشان به منطقه به این معنی بود که به مرور زمان مردمان کوچ‌رو از ایلات مختلفی مانند عرب‌ها، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها و عشایر خلج جایگزین ساکنان قبلی شدند.³⁵ امیران جغتای در دوران حکومتشان که از سال ۸۱۷ تا ۸۴۶ق. به طول انجامید در میراث معماری ورامین نقش ‌ایفا کردند. از جمله اقدامات آن‌ها تکمیل و بازسازی مسجد جامع در سال ۸۴۵ق. (چنانچه پیش از این در توصیف لوح‌های عمودی تصویر ۸ توضیح داده شد) و همچنین اقداماتی که در سال ۸۴۱ق. در امامزاده حسین رضا (حسین رازی) (نقشه) انجام دادند (ت. ۱۰).³⁶ کتیبه‌ی قرآنی داخل گنبد دارای تاریخ است اما نمی‌توان بر اساس آن مشخص کرد که این تاریخ را باید زمان ساخت بنا به‌حساب آورد یا اضافه‌ شدن تزیینات.³⁷

اگرچه در ورامین مقبره‌های متعددی منسوب به عرفا وجود دارد، مانند مقبره‌ی یوسف رضا (نقشه) و امامزاده حسین رضا (نقشه)، اما قدیمی‌ترین آن‌ها که انتساب آن قطعی است مقبره‌ی امامزاده سید فتح‌‌الله (نقشه) است که تاریخ آن به رجب ۸۸۹ق. برمی‌گردد.³⁸ بر اساس کتیبه‌ی احداثیه (بنگرید به این تصویر)، این مقبره مدفن سید فتح‌الله الحسینی است که با لقب سلطان العارفین ستوده شده است. این مقبره‌ بخشی از مجموعه بنای بزرگ‌تری بوده که ذیل آن مسجدی نیز وجود داشته و به دستور نصرالله بن عطاء الله الحسینی انجام شده است.³⁹

در دوران صفوی (۹۰۷-۱۱۳۴ق.) دستگاه دیوانی از ورامین به تهران منتقل شد و این تغییر بسیار تاثیرگذاری بود. اگرچه علاوه بر تهران، ورامین نیز همچنان به طور رسمی مرکز ایالت ری محسوب می‌شد، در زمان حکومت شاه طهماسب اول (ح. ۹۳۰-۹۸۴ق.) به‌سبب تمرکز شاه بر گسترش تهران و ساخت دیوار دفاعی و بازار برای این شهر، از اهمیت ورامین کاسته شد.⁴⁰ مهمترین اقدام درباری او برای ساخت ابنیه در منطقه‌ی ورامین، احداث مقبره‌ای جدید برای امامزاده جعفر(نقشه) در پیشوا بود (ت. ۱۱).⁴¹ این اقدام احتمالاً برگرفته از این باور بود که امامزاده جعفر را پسر امام هفتم شیعیان، امام موسی (و. ۱۲۸ق.) قلمداد می‌کردند، نسبی که شاهان صفوی نیز به آن توسل می‌جستند.⁴² تنها نمونه‌‌‌ی شناخته‌شده از حمایت مالی صفویان دری چوبی است که زمان ساخت آن به صفر ۹۷۱ق. باز می‌گردد و وقف امامزاده یحیی شده است.⁴³ پرسشی که همچنان بدون پاسخ باقی می‌ماند این است که چرا شاهان شیعه‌مذهب صفوی آن‌طور که به نظر‌ می‌رسد به‌طور‌کلی ورامین را نادیده‌ گرفتند، در حالی که این شهر چنین سابقه‌ی طولانی‌ای در تشیع داشته است.

باوجود این که ورامین در دوران صفوی از نظر سیاسی به حاشیه رانده شد اما آثار ادبی آن برای دربار شناخته‌شده بود. در ۹۵۵ق.، پیرو دستور شاه طهماسب، علی بن حسن زواره‌ای کتاب احسن الکبار را با عنوان جدید جدید لوامع الانوار فی معرفة الأئمة الأطهار.⁴⁴ نسخه‌های متعددی از متن اصلی احسن الکبار رونویسی شده بود، ازجمله نسخه‌ها‌ی مصوری که امروزه در کتابخانه‌ و مرکز اسناد کاخ گلستان (بنگرید به ت. ۵) و کتابخانه ملی روسیه نگهداری می‌شود.

نکته‌ی نهایی که درباره‌ی ورامین در دوران صفوی باقی می‌ماند تغییرات جمعیتی است. سلسله‌ی صفوی در سال ۹۰۷ق. و به کمک قزلباشان پایه‌گذاری شد. قزلباش اتحاد هفت طایفه‌ی شیعه‌مذهب ترکمن است که به لحاظ تاریخی در منطقه‌ی جغرافیاییِ آناتولی، سوریه و قفقاز ریشه دارند. در سال‌های قرن ۱۰ ق. دو طایفه‌ی استاجلو و تکلّو بر منطقه‌ی ورامین چیرگی یافتند و حاکمان محلی اغلب از میان آن‌ها انتخاب می‌شدند.⁴⁵ از جمله‌ی این حاکمان اردوغدی خلیفه (و.۹۹۰ق.) بود، عارفی که یکی از رهبران قدرتمند تکلّو‌ها محسوب می‌شد.⁴⁶ خاطره‌ی این تازه‌واردان از طریق شمایل‌نگاری عشایری، که بر سنگ‌قبرهای آن‌ها نقش بسته، حفظ شده است‌. به طور نمونه می‌توان به سنگ قبری اشاره کرد که متعلق به زنی بوده و بر روی آن تاریخ ۱۰۸۶ق. ذکر شده است. این سنگ قبر در حیاط مقبره‌ی امامزاده یحیی قرار داشته و نقشی از وسایل مورد استفاده‌ی روزمره مثل قیچی را بر خود دارد (ت. ۱۲). ترسیم نقش‌های این‌چنینی بر روی سنگ قبر صرفاً متعلق به طایفه‌ی تکلو نیست و در میان قبایل مختلف در سراسر ایران شاهد رسم این اشکال بر روی سنگ قبرها هستیم که به جنسیت فرد درگذشته اشاره دارند.

روستایی خشک و خالی (دهه‌های۱۲۰۰ق.)

در دوره قاجار از شهر دوران میانه‌ی ورامین که روزگاری در جنوب مسجد جامع قرار داشت جز ویرانه‌ چیزی برجای نمانده بود و تنها خرابه‌هایی از بقایای مقبره‌ها و خانه‌ها وجود داشت. مسافرانی که از این شهر عبور کرده بودند از وضعیت ویران این شهر سخن گفته‌اند.⁴⁷ وقوع این خرابی‌ها به فاجعه‌های طبیعی از قبیل سیل نسبت داده شده است.⁴⁸ اثرات این سیل بر دیوارهای برج علاءالدین و مسجد جامع قبل از بازسازی آن‌ها قابل مشاهده است و به‌احتمال قوی علت از بین رفتن بخش غربی حیاط مسجد نیز همین سیل بوده است (ت. ۱۳–۱۴). درنتیجه،‌ سکونت و ساخت‌و‌ساز به جهت شمال (مسجد جامع) و به سمت مقبره‌ی علاءالدین تغییر مکان داد و ورامین دیگر تنها به قریه‌ا‌ی تبدیل شد. با وجود این تغییرات، ورامین همچنان محل سکونت بسیاری از قبایل از جمله کنگرلو و بختیاری باقی ماند.⁴⁹

در اواخر دوره‌ی قاجار و احتمالاً به خاطر نزدیکی به تهران و ری، ورامین به یکی از مناطق بسیار مورد توجه برای حفاری آثار باستانی تبدیل شد. این موضوع با ناپدید شدن تدریجی قلعه‌ی شهر از نقشه‌های شهری هم‌زمان شد. این سازه‌ی شکوهمند که در سال ۱۸۴۸م. به دست ژول لوران ترسیم شد، ژان دیولافوا در سال ۱۸۸۱م. از آن عکاسی کرد و فردریش زاره در سال ۱۸۹۷م. آن را توصیف کرد، در نقشه‌ای مربوط به سال ۱۹۰۹م. که باستان‌شناس فرانسوی ستوان ژرژ پِزار رسم کرد آشکارا غایب است (ت. ۱۵–۱۶).

با وجود ویرانی‌ها و شرایط نامطلوب بناهایی مانندِ مسجد جامع، ورامین همچنان به‌عنوان مکانی مقدس که تعداد زیادی زیارتگاه را در خود جای داده است باقی ماند. پزار در نقشه‌ی خود حدود ۱۱ امامزاده را ثبت کرده است که همگی با حروف مخفف I.Z. در اشاره به Imam Zadeh مشخص شده‌اند (ت. ۱۶).

توسعه‌ی شهری، صنعتی‌سازی و حفاظت و مرمت (دهه‌های۱۳۰۰ش.)

در دوران حکومت پهلوی، به‌خصوص بعد از احداث راه‌آهن در ۱۳۱۵ش. ورامین به‌عنوان شهری مهم در ِنزدیکی پایتخت پدیدارشد (ت. ۱۷). تأسیس کارخانه‌هایی مانند تصفیه‌خانه‌ی قند (۱۳۱۳ش.) (نقشه) و تصفیه‌خانه‌ی روغن (۱۳۱۷ش.) (نقشه) که هر دو در فاصله‌ی یک مایلی (یک و نیم کیلومتری) شمال بخش مرکزی ورامین قرار دارند، باعث شد تا این شهر به‌عنوان مرکزی صنعتی مطرح شود (ت. ۱۸).

ورامین همچنین، در دهه۱۳۱۰‌ش. شاهد به‌رسمیت شناخته‌شدن بناهای تاریخی خود به‌عنوان آثار ملی بود. مسجد جامع در سال ۱۳۱۰ش. با شماره‌ی ۱۷۶ ثبت ملی شد. مقبره-برج علاءالدین در سال ۱۳۱۰ش. با شماره‌ی ۱۷۷، امامزاده یحیی در سال ۱۳۱۲ش. با شماره‌ی ۱۹۹و امامزاده شاه حسین در سال ۱۳۱۸ش. با شماره‌ی ۳۳۹ همگی به ثبت ملی رسیدند. مقبره‌ی امامزاده یحیی به‌سرعت مرکز توجه برای مرمت‌های‌ گسترده‌ قرار گرفت (بنگرید به تاریخ تحول.( درحالی‌که مسجد جامع تا دهه‌ی۱۳۴۰ش. دست‌نخورده باقی ماند. در مرمت مسجد جامع تمرکز بر بخش غربی قرار گرفت و این بنا در سه مرحله، در سال‌های ۱۳۴۵ش.، ۱۳۵۴ش. و ۱۳۶۷ش. حفاری شد (ت. ۱۹). اگرچه یافته‌های باستان‌شناسی و کتیبه‌های تاریخی نشان می‌دهند که ساخت و تزیینات مسجد جامع هیچگاه پایان نیافته بود، بخش غربی و سردرِ ورودی آن به‌طور کامل در دهه‌ی ۱۳۶۰ش. بازسازی شد و شکل کنونی مسجد حاصل همان بازسازی است (ت. ۲۰).⁵⁰

اگرچه آنچه از هنر و میراث معماری ورامین باقی مانده است تنها نشان‌دهنده‌ی بخش کوچکی از شکوه و آبادانی دوران گذشته‌ی این شهر است، اما هرکدام از بقایای این آثار دوران‌ مشخصی از تاریخ طولانی شهر را در خود منعکس می‌کنند. میراث خاندان‌های شیعی‌مذهب، به‌خصوص خاندان حسینی ورامینی و زیارتگاه‌های متعددی که وجود دارند، چه متعلق به فرزندان امامان شیعه باشند و چه عرفا، همچنان به‌عنوان بخش پویایی از ساختار ورامین به حیات خود ادامه می‌دهند و این مکان‌ها همچنان به‌عنوان جایی برای گرد هم آمدن، بزرگداشت درگذشتگان و عبادت محسوب می‌شوند.