اگر روزی جوانمردی بخواند...؛
مستندنگاریِ یادگاری‌های امامزاده یحیی ورامین
نازنین شهیدی مارنانی
وقتی وارد بنایی اسلامی می‌شویم، کتیبه‌ها معمولاً از اولین چیزهایی‌اند که به چشم می‌آید. کتیبه در حکم نوعی رسانه‌ی رسمی است که اخباری از سازندگان بنا به ما می‌رساند؛ اغلب، هم نام بانی و معمار و استادکار و تاریخ ساخت را بیان می‌کند و هم اشاره‌هایی مستقیم و غیرمستقیم به اعتقادات سازندگان و انگیزه‌های ساخت و جز آن دارد. اما کتیبه تنها رسانه‌ی نوشتاری در بنای تاریخی نیست. در تماشای بناهای تاریخی اگر قدمی جلوتر بگذاریم و کمی دقیق‌تر نگاه کنیم، خیلی اوقات بر دیوارها پیام‌هایی کوتاه هم پیدا می‌شود؛ یادگار مردمانی که در سده‌های پیاپی به بنا وارد شدهاند، درنگی کرده‌اند و رفته‌اند. یادگاری‌ها راهی به شنیدن صدای بی‌شمار مردمانی است که چند سده پیش به بنا رفت و آمد داشته‌اند و کاربران حقیقی آن بوده‌اند؛ مؤمنان، طلبه‌ها، آرزومندان، عاشقان، عالمان و مسافران. دیوارها صفحاتی فراخ و رایگان و پربیننده بوده اند، و برای کسی که می‌خواهد نامی یا پیامی از خود به آیندگان برساند، چه از این بهتر؟
در پژوهش‌های بناهای تاریخی کمتر توجهی به یادگاری‌ها شده است. اما واقعیت این است که این نوشته‌های محو و کوتاه رسانه‌ای غیررسمی در شناخت کاربران بناست که گاه حتی داده‌هایی تازه در مورد خود بنا نیز به دست می‌دهند. اگرچه ثبت یاد و نامی از خود انگیزه‌ی مشترک اغلب این نوشته‌هاست، محتوای آنها گوناگون است. یادگاری‌ها دو دسته‌ی کلی دارند: یادگاری تصویری و یادگاری متنی. یادگاری‌های تصویری که اثری از بخش بی‌سواد جامعه است، گاه پرشمارتر از یادگاری‌های متنی است ــ نمونه‌های آن را می‌توان بر دیوارهای مسجد جامع ساوه (نقشه)، مسجد سرکوچه محمدیه (نقشه)، بقعه پیربکران (نقشه) و بسیاری بناهای دیگر دید (ت. ۱ تا ۳). این تصاویر که بیشتر بر بدنه‌های گچی دیوارها کنده‌کاری شدهاند ترسیم اَشکالی از گیاه و حیوان و انسان، و نشانه‌هایی است که در جای خود قابل بررسی است.
اما دست‌نوشته‌هایی که از سوی افراد باسواد برای یادگاری به دیوارها نوشته شده را از لحاظ موضوعی در چند دسته می‌توان تقسیم کرد:
۱ - بخش عمده‌ای از این یادگاری‌ها به‌ویژه وقتی با بنایی دینی روبروییم، جملات دعایی است که به فارسی، عربی یا ترکیبی از هر دو نوشته شدهاند. این یادگاری‌ها یا دعایی برای خود و دیگران است یا طلب دعا از زائران و خوانندگان. در امامزاده یحیی بیشتر یادگاری‌ها از این دست است. این یادگاری‌ها را بیشتر در قالب ابیات منظوم فارسی می‌بینیم (یادگاری ۱، ۳، ۶ و ۷).
۲ - دسته‌ی دوم یادگاری‌هایی است در باب کوتاهی زندگی، ناپایداری دنیا و اندرزهایی در دل نبستن به آن. این دسته نیز اغلب منظوم و فارسی است؛ گاه از شاعران شناخته‌شده و گاه از ابیات مشهور زمانه. شاید معروف‌ترین بیتی که در باب کوتاهی زندگی بارها و بارها (و گاه با اندکی تغییر) بر دیوار بناهای ایران نوشته‌اند این بیت باشد که:
این نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند روزگار
نمونه‌ی این بیت را در بناهای مناطق متعدد، از نخجوان گرفته تا اصفهان و خراسان و ورارود می‌توان جست؛ در امامزاده یحیی نیز آن را نوشته‌اند (یادگاری ۱ و ۱۶). این مضمون نه فقط در یادگاری‌ها که گاه در کتیبهی بنا و اشیا (مثل سنگاب و سنگ مزار) نیز استفاده شده است. برنارد اوکیِن، استاد هنر و معماری اسلامی در دانشگاه امریکایی قاهره، در کتاب خود نمود زبان فارسی در هنر اسلامی کتیبه‌ای با این شعر (با اندکی تغییر) از بقعه‌ی مؤمنه خاتون نخجوان (نقشه) (ت. ۵ و ۶)، به تاریخ ۵۸۲ق./ ۱۱۸۶م. آورده است:
ما بگردیم پس بماند روزگار ما بمیریم این بماند یادگار1
۳ - شکایت از روزگار هم از موضوعات رایج دیوارنوشت‌هاست. این دسته اغلب ابیاتی در بیان گله‌مندی از روزگار است. اما گاه نمونه‌هایی یافت می‌شود که نویسنده در آن سرگذشتی مختصر از زندگی خود یا مصایب روزگارش ــ مثل جنگ، دوره‌های قحطی و بیداد پادشاهان ــ را نیز بیان می‌کند. این دست یادگاری‌ها پرشمار نیست اما بسیار باارزش است و اطلاعی از احوال و افکار مردم آن دوره به دست می‌دهد. نمونه‌ای از آن را بر دیوار مسجد علی‌قلی‌آقای اصفهان (نقشه) می‌بینیم که شرحی است از شایعه‌ی مرگ محمد شاه در ۱۲۵۵ق./ ۱۸۳۹م. و وحشت اهل شهر (ت. ۶ و ۷).2
یا نمونه‌ای دیگر در بنای روح‌آباد سمرقند (نقشه)، در چند قدمی گور تیمور. در میان دیوارنوشت‌های بنا، متن یکی از یادگاری‌ها نشانه‌ای است از بیزاری مردم از تیمور و نادرشاه (ت. ۸ و ۹):3
کو تیمُر سخت و دولت او کو نادر شاه و شوکت او
کو پادشهان هفت کشور زرین‌کمران تاج گوهر
آنان همگی هلاک گشتند مستور به زیر خاک گشتند.
سنه ۱۱۸۷ رقم نموده شد جهت یادآوری کمینه محقر عبادالله خواجه ...
در بناهای زیارتی و مدارس که مقصدِ زائران و طلبه‌ها از شهرهای دور و نزدیک بوده‌اند دلتنگی برای شهر زادگاه در یادگاری‌ها، ما را قدری از گستره‌ی جغرافیایی کاربران یک بنا باخبر می‌کند.
۴- د سته‌ی چهارم که از نظر تعداد به پرشماری دیگر موضوعات نیست اما بسیار درخور توجه است، یادگاری‌هایی است در شرح روزی که نویسنده به بنا آمده و برای ثبت خاطره دو سه خطی بر دیوار نوشته است. این یادگاری‌ها اغلب با ذکر تاریخ و نام همراهان نویسنده شروع می‌شود، با شرح مختصر خاطره‌ی روز مذکور ادامه می‌یابد و با نام نویسنده تمام می‌شود. ارزش این یادگارها از آن روست که جزئیاتی از کارکرد بنا را در دوره‌ی ثبت خاطره نشان می‌دهد. مثلاً بررسی یادگاری‌های مدرسه‌ی چهارباغ اصفهان نشان می‌دهد که مدرسه در اواسط دوره‌ی قاجاریه کم و بیش از کارکرد خود خارج شده و تفرجگاهی برای مردم عادی شهر بوده است (در این مورد بنگرید به چکیده سخنرانی‌ام در سال ۱۳۹۶ش./ ۲۰۱۸م.) (ت. ۱۰ و ۱۱).
یادگاری اغلب نوشته‌ی پردوامی نیست. خیلی از آنها به علت اختلافِ عقیده‌ی خوانندگان بعدی، یا برای نوشتن یادگاریِ تازه، یا به علت کیفیت مرکب یا حتی در روند مرمت‌های معاصر به‌مرور از بین رفته است. از همین رو، آنچه هنوز بر دیوار بناهای تاریخی باقی مانده، بسیار مغتنم است و مستندنگاری و خوانش آنها در کنار دیگر اسناد معماری ضروری است.
مقدمه‌ای بر یادگاری‌های امامزاده یحیی
در بنای امامزاده یحیی، بر کتیبهی گچبری ازاره، مورخ ۷۰۷ق./ ۱۳۰۷م. آثار تعدادی یادگاری دیده می‌شود. در پروژه‌ی حاضر تصمیم گرفتیم تا در حد توان این آثار را مستندنگاری کنیم. یادگاری‌ها اکثراً بسیار آسیب‌دیده و کمرنگ و ناخواناست. با عکاسی و ویرایش نوری عکس‌ها، میسر شد که هژده یادگاری را ــ هرچند ناتمام، بخوانیم. یادگاری‌های باقی‌مانده اغلب بر ازارهی غربی است (ت. ۱۲). چنان که در عکس‌های پانورامیک پیداست، گچبری ازارهی شرقی در مرمت سال‌های اخیر در بخش‌هایی ترمیم و اندود شده و ممکن است که پیش‌تر این بخش نیز یادگارهای بیشتری داشته است (ت. ۱۳). شاید در آینده بتوان تعداد بیشتری از این دیوارنوشته‌ها را بر بخش‌های دیگر بنا شناسایی کرد و به این مجموعه افزود.
یادگاری‌های شناسایی‌شده حاوی داده‌های جالبی است. در آنها شانزده بیت از چهار شاعر مختلف شناسایی شد: ابوسعید ابوالخیر عارف سده‌ی پنجم ق./ یازدهم م.، سعدی شیرازی شاعر سده‌ی هفتم ق./ سیزدهم م.، خواجوی کرمانی شاعر سده‌ی هفتم ق./ سیزدهم م. و سلمان ساوجی شاعر سده‌ی هشتم ق./ چهاردهم م.
پرر نگ‌ترین مضمون در بین ابیات، بیان عقاید شیعی است (شماره ۶، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۴). هم ابیات انتخابی خواجوی کرمانی (و. ۷۵۳ ق./ ۱۳۳۴م.) و هم سعدی در همین باب است (شماره ۶ و ۱۰). مضمون شعر انتخابی خواجو که اندرزگونه است، خواننده را دعوت می‌کند تا در مسیر زندگی راه و رسم علی بن ابی طالب (اولین امام شیعیان) را در پیش بگیرد. نکته‌ی کوچک اما جالب این ابیات آن است که در آن از شاعر و عارف بنام سده‌ی هشتم ق./ چهاردهم م. نیز نام برده شده است: علاءالدوله سمنانی (و. ۷۳۶ق./ ۱۳۳۶م.) که از معلمان و ممدوحان خواجوست. او در این شعر مثالی است از کسانی که راه علی را در زندگی برگزیده‌اند. انتخاب چنین بیتی شهرت و اعتبار علاءالدوله در میان مردم زمانه را نیز نشان می‌دهد. تاریخ یادگاری ناخواناست اما بر اساس مقایسه با شیوه‌ی نوشتار دیگر یادگاری‌های تاریخ‌دارِ بنا احتمالاً مربوط به سده‌ی دهم ق./ م. شانزدهم میلادی است.
چنان که گفتم، برخی از یادگاری‌های امامزاده یحیی تاریخ دارد. این تاریخ‌ها اغلب در اثر ساییدگی از میان رفته است. اما از این بین، هشت تاریخ قابل خواندن بود (شماره ۳، ۴، ۸، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۸). قدیمی‌ترین تاریخ ۷۵۰ق./ ۱۳۴۹م. است که با زمان گچبری ازاره فقط ۴۳سال فاصله دارد (شماره ۳). بقیه‌ی تاریخ‌های خوانده‌شده به‌ترتیب ۹۸۵ق./ ۱۵۷۷م.، ۹۹۷ق./ ۱۵۸۹م.، ۹۹۸ق./ ۱۵۹۰م.، ۱۳۳۲ق./ ۱۹۱۳م.، ۱۳۴۹ق./ ۱۹۳۰م. و ۱۳۴۵ش./ ۱۹۶۶م. است. سه یادگاریِ سده‌ی دهم/ شانزدهم که تاریخ‌هایی نزدیک به هم دارند و همزمان با روزگار صفویانند، ممکن است نشان از دوره‌ای از رونق دوباره‌ی بنا و زیاد شدن مراجعان و زائران در آن داشته باشد. جالب آنکه در یادگاری مورخ ۹۸۵ق./ ۱۵۷۷م.، تنها مصرعِ باقی‌مانده: «به دولت ابد و عمر جاودان برسان»، از یکی از قصاید سلمان ساوجی است که در واقع در دعا و ستایش پادشاه زمان سروده است (شماره ۸). آیا ممکن است این یادگاری دعایی در حق پادشاه شیعه صفوی باشد؟ این دوره همزمان با حکومت شاه محمد خدابنده (۹۸۴- ۹۸۵ق./ ۱۵۷۶- ۱۵۷۷م.) بوده است. نیز باید افزود که در همین حدود زمانی، یعنی در محرم ۹۷۱ق/ سپتامبر ۱۵۶۳م درِ چوبی تازه‌ای برای بنا ساخته و وقف آن کرده‌اند (بنگرید به تاریخ تحول و فهرست، شماره ۱۵). این نکته نیز رونق بنا را در نیمه‌ی دوم سده‌ی دهم/ شانزدهم تأیید می‌کند.
آثار چهار یا پنج یادگاری معاصر نیز در بنا یافت شد. یادگاری (شماره ۱۴) به تاریخ دهم محرم ۱۳۳۲ق./ ۱۸آذر ۱۲۹۲ش./ ۱۹۱۳ م.، نشان می‌دهد که در اواخر دوره‌ی قاجاریه بنا هم‌چنان فعال بوده است و در روز عاشورا مردم برای زیارت و چه بسا برگزاری مراسم به آنجا می‌رفته‌اند. این یادگاری، برخلاف یادگاری‌های قدیم‌تر بنا که با مرکب‌اند، با مداد نوشته شده است.
این مرور کوتاه را با یک یادگاری جالب‌توجه به پایان می‌بریم: شماره ۱۶. این نمونه شاهدی بر عمر کوتاه اغلب دیوارنوشت‌هاست. در عکسی قدیمی از فضای داخلی امامزاده یحیی که آندره گدار حدود سال ۱۳۲۰ش./ ۱۹۳۰م. گرفته، به طور اتفاقی یک یادگاری در گوشه‌ی تصویر ثبت شده است. امروز در بنا اثری از این نوشته وجود ندارد.
اگر چه یادگاری تاریخ‌دار است، فقط نیمی از تاریخ (سنه ۴۹...) در کادر دیده می‌شود. اما محل یادگاری و نوع خط هردو روشن می‌کند که یادگاری قدیمی نیست. محل نوشته برگوشه‌ای از اندود سفید ازارهی جنوب غربی بقعه است. این محل تا دهه‌ی ۱۲۸۰ش./ ۱۹۰۰م. پوشیده از کاشی‌های زرین‌فام بود. وقتی در این حدود زمانی کاشی‌ها به سرقت رفت، جای آن را با اندود سفید پوشاندند. یادگاری بر همین اندود نوشته شده است. بنابراین صورت کامل تاریخ آن باید ۱۳۴۹ق./ ۱۳۰۸ش./ ۱۹۳۰م. باشد؛ یعنی نزدیک به تاریخ عکاسی در بنا. یادگاری نشان می‌دهد بنا در زمان بازدید گدار نیز مورد استفاده مردم بوده است. به‌علاوه محو شدن آن تنها در کمتر از صد سال، نشان می‌دهد که احتمالاً یادگارهای دیگری نیز در بخش‌های مختلف بنا وجود داشته که امروز اثرشان از میان رفته است. از متن یادگاری تنها یک بخش خوانا بود که آن همان بیت مشهور است:
خط نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند روزگار
فهرست یادگاری‌های امامزاده یحیی ورامین
در اینجا یادگاری‌های ثبت‌شده را در چهار دسته‌ای که پیش‌تر نام بردم، مرتب می‌کنم. به جز یادگاری شماره ۱۶ (آندره گدار ۱۳۰۸ش./ ۱۹۳۰م.) و ۱۷و ۱۸ (حمید ابهری، ۱۴۰۲ش./ ۲۰۲۴م.) باقی یادگاری‌ها را طی دو سفرم به محل بنا در فروردین و شهریور ۱۴۰۱ش./ ۲۰۲۲م. عکاسی کرده‌ام. در انتهای هر یادگاری پوشه‌ای شنیداری وجود دارد که متن یادگاری را در آن می‌توانید بشنوید.
دسته‌ی نخست: در طلب دعا
۱
ای آنکه تو [را طالع] مسعود بود / دانی که مرا از تو چه مقصود بود یک فاتحه از بهر نویسنده [بخوان] / تا عاقبت کار تو محمود بود الفقیر الحقیر المحتاج ... فی سنه ... این نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند روزگار
به صدای یادگاری گوش کنید.
۲
هو العلی هرکه درین روضه دراید ز صدق / هست دعایش به یقین مستجاب
یادداشت: احتمالاً این بیتی معروف میان مردم بوده است؛ زیرا آن را در جاهای دیگر هم می‌بینیم. یک نمونه بر ضریح چوبی امامزاده سلطان سیّد احمد فرزند امام موسی کاظم در فریومد خراسان است.
به صدای یادگاری گوش کنید.
۳
رسیدم من بدین فرخنده منظر(؟) / نوشتم این چنین(؟) بی هیچ دفتر اگر روزی جوانمردی بخواند / کند از صدق دل بر ... .... حرر العبد احمد بن ... ورامینی(؟) ... تاریخ ... خمسین و سبعمائه
یادداشت: یادگاری ۲ و ۳ در کنار هم و با یک دستخط نوشته شده و به ظن قوی هردو از یک نویسنده است. در عبارت تاریخ، واژۀ نخست بسیار کمرنگ است. یک احتمال وجود دارد که این واژه به جای «خمسین»، «ثلاثین» باشد، یعنی یادگاری باز هم قدیمی‌تر و مورخ ۷۳۰ق./ ۱۳۲۹- ۳۰م. باشد.
بنگرید به تصویر ۱۶.
به صدای یادگاری گوش کنید.
۴
... ولجمیع المومنین و المومنات برحمتک یا ارحم الراحمین ... در شهر شوال سنه ۹۹۷ بخط علا الملک/الکُتاب (؟) [تحریر] شد ...
به صدای یادگاری گوش کنید.
۵
الهی به حرمة این معصوم‌زاده ... ... و هر کس که خط بزند(؟) ...
به صدای یادگاری گوش کنید.
۶
خدایا به حق بنی فاطمه / که بر قولم ایمان کنم خاتمه اگر دعوتم رد کنی ور قبول / من و دست و دامن آل رسول
به صدای یادگاری گوش کنید.
۷
الاهی بعزّت که خوارم مکن / [به ذلّ] گنه [شرمسارم مکن]
یادداشت: یادگاری ۶ و ۷ هردو از بوستان سعدی است؛ اولی از فصل «در مناجات خداوند» بخش دوم، و دومی از «باب دهم: در مناجات و ختم کتاب». یادگاری دیگری نیز بر تاج هست که خوانده نشد.
بنگرید به تصویر ۱۹.
به صدای یادگاری گوش کنید.
۸
... حیدر ... / [به دولت] ابد و عمر جاودان برسان ... سید(؟) علی ... سنه ۹۸۵ (؟) [۱۵۷۷- ۷۸]
یادداشت: این تک مصراع از یکی از قصاید سلمان ساوجی (و. ۷۷۸ق./۱۳۷۶م.)، شاعر اهل ساوه است. او این قصیده را در مدح سلطان اویس جلایری (ح. ۷۵۷ق./۱۳۶۵م.- ۷۷۷ق./۱۳۷۵م.) سروده است. نوشته‌های پیش از این مصرع پاک شده، اما حروف به جامانده با پاره‌ی قبلی این مصرع همخوانی ندارد. مصرع پیشین در اصل قصیده چنین است: «برآر دست و بگو یارب آن شهنشه را».
به صدای یادگاری گوش کنید.
دسته دوم: در پند و اندرز
۹
دنیا بمَثَل چو [کوزه] زرینست / گه آب بِدو تلخ و گهی شیرین [است] تو غره مشو که [عمر من چندین است] / [کین اسب عمل مدام زیر زین است]
یادداشت: این رباعی منسوب به ابوسعید ابوالخیر است.
به صدای یادگاری گوش کنید.
۱۰
ای دل عملی علیِ عمرانی کن / پیوسته بدین نمط(؟) مسلمانی [کن] خواهی که ترا سرّ علی کشف شود / مانند علاءالدوله سمنانی کن ... شعبان سنه سته و سبع...
به صدای یادگاری گوش کنید.
۱۱
جواب هرکو به ره علیِ عمرانی شد / چون خضر به سرچشمه حیوانی شد از وسوسه عادت شیطان وارست / مانند علا الدوله سمنانی شد الفقیر الحقیر محمد(؟)
یادداشت: یادگاری‌های ۱۰ و ۱۱ زیر هم نوشته شده اما از دو نویسنده است. چنان که پیداست یادگاری ۱۱ در پاسخ به یادگاری ۱۰ است. جالب اینجاست که ابیات ۱۱ شعر منسوب به خواجوی کرمانی ست؛ اما ابیات ۱۰ با اینکه مضمونی مشابه دارد به نظر می‌رسد سرودۀ شاعری گمنام و چه بسا خود نویسنده یاشد.
اشاره دو بیت منسوب به خواجوی کرمانی احتمالاً به موضوع تحول روحی علاءالدوله است. علاءالدوله در دوره‌ی جوانی در دربار ارغون خان خدمت می‌کرد، اما در اثر مکاشفه‌ای معنوی دربار را رها کرد و باقی عمر را به عبادت و تهذیب نفس گذارند.
بنگرید به تصویر ۲۲.
به صدای یادگاری گوش کنید.
دسته سوم: در شکایت از روزگار
۱۲
دو دیده‌ام ز فراقت مدام گریانست / مرا بدل ز غمت داغها پنهانست المذنب ...
به صدای یادگاری گوش کنید.
۱۳
این نوشتم تا بماند یادگار / من نمانم خط بماند روزگار حرر العبد الخاطی شمس‌الدین عریضی(؟) را... نظام(؟) ... لواسانی(؟)
به صدای یادگاری گوش کنید.
دسته چهارم: در شرح روز
۱۴
یادگاری میرزا علی مرادی (؟) صبح یوم عاشورا از جانب ... ... ورامین مشرف شدیم در این مرقد مطهر ... انشالله نصیب گردد ... در تاریخ ۱۰ شهر محرم الحرام ۱۳۳۲ میرزاعلی
به صدای یادگاری گوش کنید.
۱۵
... سنه ۹۹۸
۱۶
یادگاری ... ماند نظر کنم (؟) ... خط نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند روزگار ... شهر ... سنه ۴۹[۱۳]
یادداشت: چنان که پیش‌تر آمد، این یادگاری که بر گوشه‌ی ازاره جنوب‌غربی بقعه، درست زیر گچبری‌ها نوشته بوده‌اند، امروز از میان رفته است. تصویر آن را فقط در عکسی که آندره گدار در حدود ۱۳۰۸ش./ ۱۹۳۰م. گرفته می‌تواند دید (بنگرید به ت. ۱۴).
۱۷
یا علی مدد یادگار. حاجی ...
یادداشت: دو یادگار متأخرتر مدادی نیز بر کتیبهی گچبری دیده می‌شود که به نظر همه در یک روز و با یک دستخط نوشته شده و صرفاً برای ثبت نام و یاد نویسنده بوده است. یکی از یادگاری‌ها با عبارت «یا علی مدد» آغاز می‌شود که از مصطلح‌ترین دعاهای درویشان و البته عبارتی شیعی است.
۱۸
یادگاری عباس ... بتاریخ ۲۳/ ۲/ ۴۵ یادگاری علی اصغر قدمی تاریخ ۲۳/ ۲/ ۴۵
یادداشت: بنگرید به شماره ۱۷
ارجاع: نازنین شهیدی مارنانی، «اگر روزی جوانمردی بخواند...؛ مستندنگاریِ یادگاری‌های امامزاده یحیی ورامین.» مقاله در امامزاده یحیی ورامین: نمایشگاهی آنلاین از زیارتگاهی ایرانی، به مدیریت و با ویراستاریِ کیلان اُوِرتون. ۳۳ آرچز پروداکشنز، ۲۶ دی ۱۴۰۳. میزبان: خمسین: تاریخ هنر اسلامی آنلاین.
یادداشت‌ها
سپاسگزاری: سفر به ورامین و عکاسی از یادگاری‌ها با همراهی همسرم امیرحسین کریمی میسر شد. همچنین هم‌فکری‌اش در خواندن چند مورد از یادگاری‌ها کمک بزرگی بود که قدردان او هستم. از حمید ابهری نیز برای در اختیار گذاشتن عکس‌هایی که از بنا در سال‌های۱۴۰۰ش./۲۰۲۱م. و ۱۴۰۲ش./۲۰۲۴م. گرفته متشکرم. اما بیش از همه از دکتر کیلان اورتون سپاسگزارم که پیشنهاد انجام این کار را مطرح کرد و بعد از نوشتن، چندین بار با حوصله متن را خواند و نکات باارزشی برای بهبود آن متذکر شد. نیز، با دقت نظری که داشت یادگاری عکس گدار از بقعه را یافت و آن را برای خوانش در اختیارم گذاشت.
- O’Kane, “The Appearance of Persian,” 33. ↪
- مسجدی، خطی ز دلتنگی، ۹۵ و ۹۶. ↪
- در مورد یادگاری‌های این بنا بنگرید به یادداشت من در سال ۱۳۹۵ش./ ۲۰۱۷م. ↪
کتاب‌شناسی
- ابوالخیر، ابوسعید. رباعیات نقل‌شده. وبگاه گنجور ، https://ganjoor.net/abusaeed
- افشین وفایی، محمد. «سلمان ساوجی». دانشنامه جهان اسلام. ج.۲۴، ۱۳۹۶. [Noormags]
- امیری خراسانی، احمد. «سیمای امام علی در شعر خواجوی کرمانی». وبگاه کتابخانه دیجیتالی تبیان،۱۳۸۷، https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/63849/0
- انوری، حسن. «سعدی». دانشنامه جهان اسلام. ج.۲۳، ۱۳۹۶. [Noormags]
- دادبه، اصغر. «خواجوی کرمانی». دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۸، https://www.cgie.org.ir/fa/article/245033/خواجوی-کرمانی
- ساوجی، سلمان. دیوان اشعار. وبگاه گنجور، https://ganjoor.net/salman/divanss
- سعدی، مصلح‌الدین. بوستان. وبگاه گنجور، https://ganjoor.net/saadi/boostan
- شهیدی مارنانی، نازنین. «در یادگارنویسی -۲». وبگاه آسمانه، ۱۳۹۵، https://asmaneh.com/posts/vpxje
- مایل هروی. نجیب. «ابوسعید ابوالخیر». دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۹، https://www.cgie.org.ir/fa/article/226623/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AE%DB%8C%D8%B1
- مسجدی، حسین. خطی ز دلتنگی: یادگاری‌های دیوارنبشت اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۵.
- یاقوتیان، مهدی. وبگاه خطه فریومد، ۱۳۹۹، http://faryoumad.blogfa.com/post/611
- O’Kane, Bernard. The Appearance of Persian on Islamic Art. New York: Persian Heritage Foundation, 2009.
- Shahidi M. Nazanin. “Graffiti as a Historical Source for Architectural History: The 19th Century Graffiti of Chahar-Bagh Madrasa of Isfahan.” Paper presented at the Ernst Herzfeld Society Thirteenth Colloquium, July 6–9, 2017.
